Kırgızistan’ın Çui bölgesinde bulunan Kant hava üssü, 20 Eylül 2012 tarihinde imzalanan ve 29 Ocak 2017 tarihinde yürürlüğe giren “Rusya’nın Birleşik Askeri Üssünün Kırgızistan’daki Statüsü ve Kalma Koşulları Üzerine İkili Anlaşmaya” [Mid.ru, 2012] göre Rusya tarafından kullanılan askeri bir hava havaalanıdır. Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün (KGAÖ) ayrılmaz bir parçası olan hava üssü Kırgızistan’ın güvenliğini sağladığı için Rusya, Kırgız hükümetine herhangi bir bedel ödememektedir. 15 yıl geçerli olacak anlaşma, ülkelerden birinin ya da karşılıklı olarak iki tarafın fesih talebi olmadıkça sonraki 5 yıllık dönemler için otomatik olarak yenilenecektir.
Askeri üs, Bişkek’in 20 kilometre (km) doğusunda, Kant şehrinin 2 km güneyindeki Çu Nehri Vadisi’nde bulunmaktadır. Üs, mesafe olarak Afgan sınırına 600 km uzaklıkta yer almaktadır. 14. Hava Kuvvetleri ve Hava Savunma Ordusu’nun bir parçası olan 999. Hava Üssü, (20022. askeri birim) havaalanına konuşlandırılmıştır. Orta Asya ülkelerine karşı dışarıdan bir tehdit olması durumunda, geniş bir yelpazede görevler icra eden Rus Hava Kuvvetleri’nden bir birlik burada hizmet vermektedir. Hava üssünde Su-25 saldırı uçağı, L-39 eğitim uçağı ve Mi-8 helikopterleri gibi askeri araç ve teçhizat burada kalıcı olarak bulunmaktadır. Üsteki uçak sayısı, sürekli değişmekte olup, buradan uçan Rus uçaklarının, kötü hava koşullarında veya öngörülemeyen diğer durumlarda diğer yerel havaalanlarını kullanmasına izin verilmektedir [Paromonov: 2008, s.7]. Ayrıca üs 2.sınıf hava sahası statüsüne sahip olup, An-22 (kısmi yük ile), İl-76 (kısmi yük ile), Tu-154, Yak-42, An-12 tipi uçakları ve daha hafif olanların yanı sıra tüm helikopter tiplerini kabul edebilme kapasitesine sahiptir.
Kant havaalanının tarihi, Odessa Askeri Havacılık Pilot Okulu’nun Kırgızistan’a tahliye edildiği 1941 yılına uzanmaktadır. Daha sonra, 1947 yılında Kırgızistan’daki Okul, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) Hava Kuvvetleri pilotlarının eğitim aldığı Frunze Askeri Havacılık Okulu olarak değiştirilmiştir. 1956 yılında Okul, gelişmekte olan dost ülkeler için pilot yetiştirmeye başlamış ve 6 Ağustos 1959 tarihinde adı, 5. Havacılık Personeli Eğitim ve Geliştirme Merkez Kursları olarak yeniden değiştirilmiştir. 1957 yılından 1992 yılına kadar 110 havacılık uzmanlık alanında 54 ülkeden toplam 21.682 kişi, bu okul ve kurslarda; 5698 pilot, 749 navigatör, 469 muharebe kontrol subayı, 165 radyo atıcısı, 8998 uçak teknisyeni ve diğer uzmanlık alanlarında 5000’den fazla kişi eğitilmiştir [Regnum, 2006]. 1992 yılında kurslardaki daimi personelin ve laboratuar ekipmanlarının bir kısmı ile simülatörler, maketler ve eğitim araçları, Kırgızistan’ın Kurgan şehrine taşınarak, Bağımsız Kırgızistan topraklarında kurs temelli, Frunzensky (1995’ten beri Bişkek) Askeri Havacılık Teknik Okulu kurulmuştur. 2000 yılında Okul, havacılık statüsünden çıkarılmıştır. 2009 yılında Oş şehrine taşınan üs, Sovyetler Birliği Kahramanı Korgeneral Kalinur Usenbekov’un adıyla Kırgız Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri Askeri Enstitüsü’nün bir şubesine dönüştürülmüştür.
Kırgızistan’ın Kant şehrinde bir hava üssünün kurulması kararı, 25 Mayıs 2001 tarihinde KGAÖ’nün Toplu Güvenlik Konseyi tarafından alınmış ve Ekim 2003 tarihinde ise KGAÖ bünyesinde kurulan Kolektif Acil Müdahale Güçleri’nin havacılık bölümü olarak açılmıştır [Zverev, 2017]. Böylece söz konusu üs SSCB dağıldıktan sonra Rusya’nın, sınırları dışında elde ettiği ilk askeri üs konumunda olup, KGAÖ kapsamında ortak hava savunma tatbikatlarında kullanılmaktadır.
Hava üssünün ana görevi, KGAÖ’nün Kolektif Acil Müdahale Güçleri’nin askeri birliklerinin eylemlerini havadan desteklemek ve Orta Asya’nın hava savunmasını korumak olarak belirlenmiştir. Ayrıca gerektiğinde üssün, terörist gruplara müdahale etme yetkisi de bulunmaktadır. Söz konusu hava üssünün, Tacikistan’daki 201. Rus Askeri Üssü ile birlikte kullanılabilmesi, Afganistan merkezli radikal gruplara karşı alınacak güvenlik önlemleri açısından da önemlidir.
2003 tarihinde Kırgızistan’da Rus hava üssünün açılması 2001 yılında ABD’nin Afganistan’daki terörle mücadele bağlamında açılan Manas hava üssünün kapatılmasının bir habercisi olmuştur [McDermott, 2009]. ABD’nin Manas Bişkek Havalimanı’ndaki hava üssü, 11 Eylül saldırılarının ve Afganistan’daki operasyonların başlamasından kısa bir süre sonra Rusya’nın da katılımıyla kurulmuştur.Stratejik olarak Manas üssü, Çin ve İran sınırlarına ve Rusya’nın Kırgızistan ve Tacikistan askeri üslerine yakın olduğundan iyi bir konuma sahiptir. Amerikalılar, Orta Asya ve komşu devletlerdeki oldukça geniş bir alanı taramasına izin veren bir elektronik istihbarat kompleksini, üsse konuşlandırmıştır. Ayrıca, ABD’nin Afganistan’daki müttefik güçleri desteklemek için güney yolunun geçtiği Pakistan ile ilişkileri 2000 yılın sonunda büyük ölçüde kötüleştiğinden dolayı, Rusya ve Orta Asya üzerinden kuzey tedarik zinciri ana tedarik kanalı olarak kalmıştır. Bu koşullar altında Amerikalılar Manas’ı hiçbir şekilde bırakmak istememiştir. Öte yandan Rusya, kısa bir süre sonra doğrudan çıkarları alanındaki ABD askeri üssünden gittikçe rahatsız olmuştur. Ekim 2011’de seçim kampanyası sırasında üssün kapatılması gerektiğini açıklayan Almazbek Atambayev Kırgızistan Cumhurbaşkanı seçilmiş ve 2014 yılında sözleşmenin bitimi ile ABD üssünün kapatılacağını ilan etmiştir. Orta Asya’daki askeri varlığını kaybetmek istemeyen ABD, üssün korunması için çaba göstermesine rağmen 2014 yılında Orta Asya’daki son ABD üssü kapatılmıştır [Şustov, 2014].
Zira Rusya, lideri olduğu bölgenin hâkimiyetini bir başka aktör ile paylaşmak istememektedir, bölgede başka bir aktörün varlığı, onu rahatsız etmiştir. Bu yüzden bölgedeki liderliğini elinde tutmak için diğer aktörlerin varlığını azaltarak, kendi kurduğu askeri üs aracılığıyla nüfuz alanını koruma çabası içerisinde olduğu söylenebilir.
5 Ekim 2020’de Kırgızistan’da, parlamentosu seçimlerinin ilk sonuçlarına karşı protesto olarak başlayan ve 15 Ekim 2020’de Kırgız Devlet Başkanı Sooronbay Ceenbekov’un istifasıyla Kırgızistan tarihinin 3. devrimi olarak kayda geçen gelişmeler, hükümetin değişmesine sebep olmuştur [Sputnik.kg, 2021]. Ceenbekov’un istifasının ardından geçici hükümetin Başbakanı olarak görev atanan Sadır Caparov, 14 Kasım 2020’de, Ocak 2021’deki cumhurbaşkanlık seçimlerine katılmak için istifa etmiştir. 10 Ocak 2020 tarihinde yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini kazanan Caparov, Rusya ile ortak tarih ve ortak stratejik hedefleri paylaştıklarını ve bu bağlamda entegrasyon sürecinin devam edeceğini, ayrıca Kırgızistan’ın Rusya’ya askeri ve jeopolitik anlamda bağımlı olduğunu ve Rusya’sız Kırgızistan’ın durumunun zor olacağını bildirmiştir. Caparov, bunlara ilave olarak Rus dilinin resmi statüsünün korunacağını duyurmuştur [Sputnik.kg, 2021a]. Bu açıklamalar ışığında Kırgız-Rus ilişkilerinin olumlu yönde ilerleyeceği ve Rus askeri üslerinin varlığını koruyacağı söylenebilir.
Sonuç olarak, Kırgızistan’daki Birleşik Rus Askeri Üssü’nün işleyişinin, Tacikistan’daki 201. Rus üssüyle birlikte düşünmek gerekir. Zira Rusya’nın iki ülkedeki askeri varlığı, Afganistan’daki durum ve bununla ilişkili terörizm ve aşırılık tehditleri, diğer sınır ötesi organize suçlar bağlamında Orta Asya’da güvenlik ve istikrarın sağlanması gibi ortak amaçlara hizmet etmektedir. Zira Kırgızistan’ın güney bölgelerinde dini radikalizm ve terörizm tehdidi devam etmektedir. Bazı tahminlere göre, ideolojik potansiyellerini geliştirmek, yerel imamlar da dâhil olmak üzere “kadrolarını” güçlendirmek için Özbek nüfusunun ağırlıklı yaşadığı Oş, Batken ve Celal-Abad bölgelerinde Hizb ut-Tahrir gibi cihadist aşırılık yanlısı dini örgütlerin etkisi artmıştır. Bu şartlar altında, iki ülkenin güvenlik kurumları ile iki taraflı formatta ve KGAÖ, Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) çerçevesindeki devletlerarası işbirliği giderek daha fazla gerekli hale gelmektedir [Zverev, Savin, Belyayev, 2018]. Ayrıca askeri konularda uzman Viktor Litovkin’e göre ne Kırgızistan ne de Tacikistan zayıf orduları ve güvenlik sistemlerinden dolayı tek başlarına tehditlerle mücadele etme kapasitesine sahip olmadıklarından dış yardıma ihtiyaç duymaktadırlar. Buna ilaveten Tacikistan’daki kara üssü muharebe operasyonları yapacak olsa dahi hava desteğine ihtiyaç duymaktadır [Tsiganov, 2016]. Bu yüzden Kırgızistan ve Tacikistan’daki askeri üsler, birbiriyle bağlantılı ve birbirini tamamlar konumdadır. Biri olmadan diğeri fonksiyonunu tam anlamıyla yapamamaktadır. Zira Kırgızistan ve Tacikistan kendi güvenliğini tam anlamıyla koruyacak bir kapasiteye sahip olmadığından Rusya’nın güvenliği için büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Bu yüzden Rusya güvenliğinin korunması için Orta Asya’daki bu boşluğu kurduğu askeri üsler ve benzer faaliyetleri ile daima doldurmak zorundadır. Bu yüzden bu iki ülkedeki askeri üslerin devamlılığı ve kalıcılığı, Rusya için her daim büyük bir jeostratejik ve jeopolitik öneme sahip olacaktır.
Kaynakça:
McDermott R. (2009). Kant AirBase and Russia’s Strategic Planning in Central Asia, Eurasia Daily Monitor.Vol. 6. Issue 41. ss.6-9.
Mid.ru (2012). Rusya’nın Birleşik Askeri Üssünün Kırgızistan’daki Statüsü ve Kalma Koşulları Üzerine İkili Anlaşma. Alınan yer: https://www.mid.ru/foreign_policy/international_contracts/2_contract/-/storage-viewer/bilateral/page-72/44567?fbclid=IwAR1iuFOPNNJPhfVh2lyzgtzFc6cYNRgOOodgrETsJTIX336m2GDYA1N1Qdg. Erişim tarihi: 31.01.2021.
Paramonov V., Stolpovski O. (2008). Russia and Central Asia: Bilateral Cooperation in the Defence Sector. Alınan yer:https://www.files.ethz.ch/isn/92591/08_May.pdf, s.7. Erişim tarihi: 31.01.2021.
Regnum (2006). V Kirgizii Otmeçaetsya Den Voennoy Aviacii (Kırgızistan’da Askeri Havacılık Günü Kutlanmaktadır). Alınan yer: https://regnum.ru/news/polit/690669.html. Erişim tarihi: 19.04.2020.
Sputnik.kg (2021). Kak Smenilas Vlast v Kırgızstane (Kırgızistan’da Hükümet Nasıl Değişti), Alınan yer: https://ru.sputnik.kg/longread/20201021/1050139988/kyrgyzstan-october-2020-sobytiya.html. Erişim tarihi: 20.01.2021.
Sputnik.kg (2021a). Sadır Japarov Rasskazal Kakimi Budut Otnoşeniya s Rossiey (Sadır Japarov Rusya ile İlişki Nasıl Olacağını Bildirdi). Alınan yer: https://ru.sputnik.kg/politics/20201010/1050009824/kyrgyzstan-rossiya-otnosheniya-sadyr-zhaparov.html. Erişim tarihi: 17.01.2021.
Şustov A. (2014). SŞA Ostayutsya v Kirgizii (ABD Kırgızistan’da Kalıyor). Alınan yer: http://www.stoletie.ru/geopolitika/ssha_ostajutsa_v_kirgizii_391.html. Erişim tarihi: 12.04.2020.
Tsiganov A. (2016). Poçemu Rossiya ne Ostavit Bazu v Kirgizii (Neden Rusya Kırgızistan’daki Üssü Bırakmaz). Alınan yer: https://tsargrad.tv/articles/pochemu-rossija-ne-ostavit-bazu-v-kirgizii_37590. Erişim tarihi: 24.04.2020.
Zverev Y. (2017). Rossiskie Voennie Bazi i Obyekty za Rubejom: Kazahtsan, Tadjikistan, Kirgiziya (Yurt Dışında Rus Askeri Üsleri: Kazakistan, Tacikistan, Kırgızistan). Alınan yer: https://eurasia.expert/rossiyskie-voennye-bazy-i-obekty-za-rubezhom-asia/. Erişim tarihi: 25.04.2020.
Zverev R., Savin İ., Belyayev V. (2018). Rossisko-Kirgizskie Otnoşeniya: İstoriya i Sovremennost, Rossiya i Novie Gosudrastva Evrazii (Rus-Kırgız İlişkileri: Tarih ve Günümüz), No. 1, ss. 106-125.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.