Iranian workers help construct a gas pipeline designed to transfer natural gas from Iran into Pakistan, in Chabahar Iran on March 11, 2013. Iranian President Mahmoud Ahmadinejad and Pakistan President Asif Ali Zardari have officially inaugurated the Iran- Pakistan gas pipeline project. UPI/Hamid Forotan/ISNA
İran-Pakistan-Hindistan doğalgaz boru hattı (Iran-Pakistan-India – IPI) projesi ile ilgili girişimler ilk olarak İran tarafından 1995’li yıllarda İran doğalgazını Pakistan üzerinden Hindistan’a taşıma amacıyla başlatılmıştır. Bu girişim, aslında 1950’lerin sonunda Pakistan Askeri-Teknik Koleji öğretim görevlilerinden birisinin yazdığı bilimsel makalede İran doğalgazının Pakistan’a ulaştırılması olarak ileri sürülmüştür (Kamenev, 2009). Söz konusu düşünce ancak 1989 yılında Pakistan’da doğalgaz kıtlığı hissedilmeye başladığında ülkeler arası bir anlaşmaya konu olabilmiştir. 1995 yılında ise Tahran ve İslamabad arasında doğalgaz konusunda bir ön anlaşma imzalanmış, 1999 yılında bu anlaşmaya Hindistan da katılmıştır (Zhabin, 2019). Projenin amacı İran’ın Güney Pars doğalgaz sahasından Pakistan’ın Hindistan sınırı yakınındaki Nawabshah şehrine ve sonrasında ise Hindistan’a doğalgaz sevkini sağlamaktır.
Bilindiği üzere İran, dünyada tespit edilmiş 198,8 trilyon metreküp doğalgaz rezervinin 32 trilyon metrekübüne sahip olarak Rusya’dan sonra (38 trilyon metreküp) ikinci sırada yer almaktadır (Statistical Review of World Energy, 2020). Bu rakam dünya doğalgaz rezervinin %18’ini, Orta Doğu bölgesinin toplam doğalgaz rezervinin %51’ini ve OPEC ülkeleri doğalgaz rezervinin %40’ını oluşturmaktadır. Uluslararası Enerji Ajansı’nın verilerine göre İran, yılda 190 milyar metreküp doğalgaz üretimi ile dünyada 3. büyük ülke konumundadır. İran’ın doğalgaz kaynakları, doğalgaz sahaları ve petrol sahalarında petrol ile birlikte yer almaktadır. Bugüne kadar İran’da 42 doğalgaz sahasının olduğu kaydedilmiştir. Bunların en büyükleri olarak Kuzey Pars, Tabnak, Hayyam, Hangiran, Dalan, Kangan, Mobarak vb. sıralamak mümkündür. Bunun dışında İran’ın komşu ülkeler ile birlikte işlettiği doğalgaz sahaları mevcuttur. Bunların bazıları: Suudi Arabistan ile Salman doğalgaz sahası, Birleşik Arap Emirlikleri ile Mobarak doğalgaz sahası, Oman ile Khengam doğalgaz sahası, Türkmenistan ile Gundbali doğalgaz sahası ve Katar ile Güney Pars doğalgaz sahasıdır. Güney Pars doğalgaz sahası dünyada sadece doğalgaz rezervine sahip olan ve İran’ın Katar ile Basra Körfezi’nde birlikte doğalgaz üretimini gerçekleştirdiği bir doğalgaz sahası olarak bilinmektedir. Toplam 9.700 kilometrekare (km2) alanı kapsayan Güney Pars sahasının 3.700 km2’si İran sınırlarında yer almakta ve ülkenin toplam doğalgaz rezervinin yaklaşık olarak yarısını oluşturmaktadır (Xinhua, 2019).
IPI doğalgaz boru hattı projesini İran doğalgazını yukarıda adı geçen Güney Pars doğalgaz sahasından Pakistan’a daha sonra Hindistan’a ulaşımını sağlamayı amaçlamaktaydı. 1995 yılında daha ön anlaşması imzalanan projenin maliyeti 2.5 milyar dolar olarak belirlenmiştir. Takip eden yıllarda 2.775 km’lik doğalgaz boru hattının yaklaşık maliyeti 7.5 milyar dolar olarak belirlenmiştir (Kaletovic, 2017). Söz konusu doğalgaz boru hattının 1.100 km’si İran topraklarından, 1.000 kilometre (km) Pakistan ve 600 km’si Hindistan sınırlarından geçecek şekilde planlanmış ve yaklaşık olarak 5 sene içerisinde inşasının tamamlanacağı konusunda anlaşma yapılmıştır. Boru hattının potansiyeli, başlangıçta yıllık 22 milyar metreküp, sonraki yıllarda ise 55 milyar metreküp olarak planlanmıştır (RBC, 2017). Söz konusu proje kapsamında doğalgazın naklinin sualtından değil, dört kat daha az maliyeti olan kara üzerinden nakli hedeflenmiştir.
Ancak projeye dahil olan Hindistan ile Pakistan arasındaki ilişkilerdeki dönemsel gerginlikten dolayı boru hattı inşası konusunda herhangi bir ilerleme sağlanamamıştır. Ancak, 2004 yılında bu iki ülke arasındaki ilişkilerde yaşanan olumlu gelişmeler, projenin hayata geçirilmesi konusunda yeni bir ivme yaşanmasına zemin hazırlamıştır. 2005-2007 yıllar arası genel olarak İran-Pakistan-Hindistan arasında iki taraflı ve üç taraflı görüşmelerin sürdüğü bir dönem olmuştur. 2007’nin Şubat’ında taraflar doğalgaz fiyatının belirleme mekanizmasında ortak bir anlaşmaya varmışlardır. Taraflar arası sorun olarak kalan tek mesele Pakistan üzerinden geçecek doğalgazın transit fiyatı olmuştur (İzvestiya, 2007). Haziran 2007’de New Delhi’de gerçekleşen üç taraflı görüşmede problemin çözüldüğü açıklanmış ve uluslararası medyada boru hattının faaliyete geçiş tarihi, 2010-2011 dönemi olarak ifade edilmiştir. Fakat 2007’nin Temmuz’unda İran doğalgaz fiyatının her üç yılda bir tekrar değerlendirilmesi gerektiğini ileri sürmüş, söz konusu öneri Hindistan ve Pakistan tarafından olumsuz karşılanmıştır (Eurasianet, 2010). Halbuki, önceki anlaşmalarda İran, fiyat değerlendirmesini yedi yılda bir yapacağı konusunda taahhütte bulunmuştur.
Hindistan, boru hattı aracılığıyla ülkeye sağlanacak doğalgaz miktarının ülke ihtiyacının sadece %5-10’unu karşılayacağı konusunda memnuniyetsizliğini bildirmiştir. Bunun dışında ülkeye tedarik edilecek hammaddenin kalitesi sadece yakıt amacıyla kullanabilecek bir gaz olmakla birlikte kimyasal geri dönüşüme tabi değildir. Ayrıca Hindistan öncelikli olarak Pakistan ile transit gaz fiyatının ikili bir şekilde çözülmesi gerektiğini ileri sürerek 2008 yılında projeden geri çekilmiştir. Hindistan geri çekiliş sebebini resmi olarak projedeki doğalgaz fiyatı üzerindeki anlaşmazlıklar ve Pakistan tarafından sürekli doğalgaz tedariği sağlanacağı konusunda garanti olmadığı yönündeki gerekçelere dayandırılsa da arka planda Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) İran’a karşı yaptırımlarının olduğu bilinmektedir. Bu durumdan çıkış yolunu arayan İran ve Pakistan uluslararası kamuoyuna doğalgaz projesinin İran-Pakistan arasında Mir adı ile devam edeceğini açıklamıştır. ABD kendi tarafından Pakistan’ın stratejik ortak ülke olmasından dolayı İran ile enerji işbirliğini desteklemeyeceğini açıklamıştır. Daha sonra 2013 yılında Pakistan ve Hindistan ABD’nin desteklediği Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan (TAPI) projesine dahil olmuştur (RBC, 2017).
IPI projesinin uygulanmasındaki diğer bir sorun ise projenin finansmanı meselesiydi. Aslında bu tür enerji transferi projelerinde çoğu zaman ana kredi Asya Kalkınma Bankası tarafından sağlanmaktadır. Ancak IPI projesi üzerinde hararetli tartışmaların sürdüğü dönemde 2008 yılında Asya Kalkınma Bankası’nın Orta ve Batı Asya Bölümü Müdürü, Banka’nın, Pakistan’ın doğalgaz ithalatını İran’dan değil sadece Orta Asya ülkelerinden tedarik etmesi halinde gerekli destekte bulunacaklarını açıklamıştır. Bunun yanında Asya Kalkınma Bankası Pakistan ve Hindistan’a enerji problemlerini sadece Orta Asya doğalgazı ve enerjisi ithalatı üzerinden çözmesi gerektiği önerisinde bulunmuştur (Zulharneyev, 2018). Bu durum ABD’nin İran’a karşı yürüttüğü enerji yaptırımlarının etkisinden kaynaklandığı söylenebilir.
2016 yılında İran’a karşı uygulanmakta olan yaptırımların kademeli şekilde kaldırılması kararı, IPI projesini tekrar tartışmaya açık hale getirmiştir. Hindistan Hükümeti’nin Petrol ve Doğalgaz Daimi Komitesi 2017 yılında IPI projesinin yeniden canlandırılması fikrini desteklemeye başlamıştır. Bu davranışı Hindistan’ın TAPI projesindeki pozisyonunun azaldığına da bağlanabilir. Hindistan yönetimi, ülkenin, 2030 yılında enerji tüketiminde dünyada 3. ülke olacağını dile getirmektedir. Bunu göz önüne alan Hindistan, ülkenin enerji ihtiyacını TAPI projesi ile istikrarı henüz sağlanmayan Afganistan üzerinden değil diğer kanallardan karşılamayı planlamaktadır (Belova, 2021).
Söz konusu boru hattının inşası, uzmanlara göre başlangıçta katılımcı üç ülkenin de menfaatine uygundu. İran için Hindistan gibi artan nüfusa ve enerji ihtiyacına sahip bir doğalgaz tüketicisine Pakistan üzerinden düşük maliyetle doğalgaz ihracatı yapma fırsatı sunmuştu. Pakistan’ın ise ülkenin enerji ihtiyacının dışında sadece transit koridor niteliğinden yıllık 500 milyon dolar kazanacağı ileri sürülmüştü (Neftegaz, 2019). Pakistan ve Hindistan için IPI gibi enerji projesinde birlikte yer alma kararının siyasi anlamı büyüktü. Proje sayesinde iki ülkenin bölgedeki enerji güvenliğinin sağlanması için ortak siyasi kararlar alması da mümkün olacaktı.
2018 yılında ABD’nin İran’ın enerji sektörüne uygulamaya başladığı yaptırımları IPI projesinin perspektifi konusunda yine belirsizlikleri ortaya çıkardı. Rusya’nın Gazprom şirketi IPI projesinin inşasına yatırım yapmayı teklif etmektedir (Neftegaz, 2018). Çin de İran enerjisini Pakistan üzerinden Çin-Pakistan ekonomik koridoru aracılığıyla sağlamayı amaçlamaktadır. IPI projesi ilk baştan ABD’nin desteklemediği bir proje olması bu projede Rusya ve Çin’in katılımını ve menfaatlerini daha da artırmıştır. Projeye eğer Rusya ve Çin’in yatırımı sağlanacaksa bölgedeki enerji güvenliği konusunda dengenin sağlanması daha anlamlı olacaktır.
Sonuç olarak, IPI Projesi ülkeler arasındaki dönemsel anlaşmazlıklardan dolayı uzun yıllar boyunca olumlu bir sonuca varamamış durumdadır. Bu durumun aynı zamanda projeye katılımcı ülkeler arasındaki ilişkilerinin yanı sıra bölge dışı aktörlerin de menfaatlerine de bağlı olduğundan dolayı uzadığı söylenebilir. TAPI Projesi’nin gündeme gelmesi ile birlikte Pakistan ve Hindistan İran doğalgazının yerine şimdilik Türkmenistan doğalgazını tercih etmektedir.
Kaynaklar:
Belova (2021). Hindistan Gaz Piyasasının Gelişimi Ve Rus Mavi Yakıtının Yeri İçin Beklentiler. Alınan yer: http://tek360.rbc.ru/articles/15/. Erişim tarihi: 15.06.2021.
Eurasianet (2010). İran ve Pakistan’ın Hazar Havzasındaki Boru Hatları Projesinde Önemi Artmaktadır. Alınan yer: https://russian.eurasianet.org/node/58334. Erişim tarihi: 13.07.2021.
İzvestiya (2007). İran, Pakistan ve Hindistan Doğalgaz Fiyatı Konusunu Görüştüler. Alınan yer: https://iz.ru/news/404329. Erişim tarihi: 12.07.2021.
Kaletovic, D. (2017). İran Pakistan ile 7 milyar Dolarlık Projeyi İptal Edebilir. Alınan yer: https://oilprice.com/Latest-Energy-News/World-News/Iran-May-Cancel-7B-Pipeline-Project-With-Pakistan.html. Erişim tarihi: 10.06.2021.
Kamenev, S. (2009). Ortadoğu Ülkelerinde Petrol ve Gaz Endüstrisinin Gelişimi Hakkında. Alınan yer: http://www.iimes.ru/?p=8710. Erişim tarihi: 20.06.2021.
Neftegaz (2018). Rusya ve Pakistan, İran-Pakistan-Hindistan Doğalgaz Boru Hattı İçin Mutabakat Anlaşması İmzaladı. Alınan yer: https://neftegaz.ru/news/transport-and-storage/198181-rossiya-i-pakistan-podpisali-memorandum-po-gazoprovodu-iran-pakistan-indiya-argument-dlya-indii/. Erişim tarihi: 12.07.2021.
Neftegaz (2019). Pakistan kısmı 2024’e kadar. İran ve Pakistan, Mir doğalgaz boru hattı üzerinde yeni bir anlaşma imzaladı. Alınan yer: https://neftegaz.ru/news/transport-and-storage/496188-pakistanskaya-chast-do-2024-g-iran-i-pakistan-zaklyuchili-novoe-soglashenie-po-gazoprovodu-mir-/. Erişim tarihi: 12.07.2021.
RBC (2017). Gazprom Hindistan’a Kadar Doğalgaz Ulaşımı Maliyetini Hesapladı. Alınan yer: https://www.rbc.ru/business/25/05/2017/592550f49a7947d162dfade6. Erişim tarihi: 10.06.2021.
Statistical Review of World Energy. (2020). Alınan yer: https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2020-full-report.pdf. Erişim tarihi: 19.06.2021.
Xinhua (2019). İran’ın güneyinde dev gaz sahası keşfedildi. Alınan yer: http://www.xinhuanet.com/english/2019-10/13/c_138468966.htm. Erişim tarihi: 10.06.2021.
Zhabin, N. (2019). İran Ve Pakistan Yeni Anlaşma İmzaladı. Alınan yer: https://neftegaz.ru/news/transport-and-storage/496188-pakistanskaya-chast-do-2024-g-iran-i-pakistan-zaklyuchili-novoe-soglashenie-po-gazoprovodu-mir-/. Erişim tarihi: 15.06.2021.
Zulharneyev (2018). İran’ın Hazar Bölgesindeki Enerji Çıkarları. Alınan yer: http://www.pircenter.org/media/content/files/9/13522830960.pdf. Erişim tarihi: 13.07.2021.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.