Küresel çapta birçok ülke ekonomilerini kapsamlı bir şekilde geliştirme çalışmaları içerisinde turizm sektörünün geliştirilmesine önceliklendirmeye başlamışlardır. Bunun nedenleri arasında turizm alanındaki düzenlemelerin, ekonominin diğer sektörlerine göre daha etkin bir şekilde hayata geçirilmesi gösterilebilir. Turizm sektörü kendi içerisinde çeşitlilik barındırmaktadır. Bunlar içerisinde deniz turizmi, kış turizmi, yayla turizmi ve sağlık turizmi gibi ana alanlara ek olarak son zamanlarda gelişmekte olan etno-turizm gibi yeni alanlar da bulunmaktadır.
Etno-turizmden genel olarak bahsedecek olursak diğer turizm türleri gibi özel bir altyapıya ihtiyacı yoktur, çünkü her devletin yerleşik geleneklerine, tarihsel yaşamına uygun ve kültürel mirasını tanıtan bir alan olarak ortaya çıkmıştır. Yani etno-turizm, antik kültür mirasını sadece müzeler aracılığıyla değil, aynı zamanda özel anıtlar, tarihi yerler ve özel projeler aracılığıyla ziyaret eden turistlere sunmayı amaçlamaktadır.
Turizm araştırmacılarının çalışmalarına bakacak olursak etno-turizmin oluşumu ve anlamı hakkında birçok bilimsel görüşe rastlamak mümkündür. Örneğin, bazı araştırmacılar etno-turizmi etnografik turizm ile ilişkilendirmektedir. Batı ülkelerinde etno-turizm, kültür turizmi yani “kültürel miras turizmi” olarak tanımlanmaktadır. Uluslararası Anıtların ve Simgesel Yapıların Korunması Örgütü (ICOMOS) etno-turizme özel önem vererek, onun merkezine tarihi öneme sahip simgesel yapılar ve anıtlar olarak tanımlamaktadır [Icomosictc.org, 1999]. Genel olarak etno-turizm, kültür, etnografya, antropoloji ve kutsal inançlar gibi disiplinler ve kavramlarla ilişkilendirilebilir. Ancak çoğunlukla etno-turizm, tarihi anıtları ve yerel halkın kültürünü tanıtmayı ve bunu ekonomiye kazandırmayı amaçlamaktadır.
Genel olarak, günümüzde etno-turistik potansiyelin ortaya çıkarılmasının ve tanıtımının dünya çapında gelişmekte olduğu görülmektedir. Öncelikle dünya medeniyetinin örneklerinin ve çeşitli mimari anıtların korunduğu Avrupa ülkelerinde turizm endüstrisinin bu türünün gelişmesine özel önem verildiği bilinen bir olgudur. Benzer şekilde dünya medeniyetine önemli katkıları olan Türk devletlerinde de özellikle son yıllarda etno-turizmin geliştirilmesine yönelik özel programlar ve uygulamalar geliştirilmektedir. Türkiye dışındaki, Türk devletlerinde etno-turizm, ancak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılmasından sonra ülkelerin gündemine girebilmiştir. SSCB döneminde, yaygın olmasa da tarihi ve kültürel anıtlara yapılan ziyaretler, etno-turizm olarak tanımlanmamıştır. Bilindiği üzere Türk dünyasının ortak değerleri olan ve günümüze ulaşan çok sayıda etno-turistik eser ve anıt bulunmaktadır. Bu eserlerden pek çoğu da UNESCO dünya mirası listesinde yer almaktadır. Örneğin, listede Azerbaycan’ın M.Ö. 8-10 bin yıllık bir tarihe sahip dağlık Gobustan kompleksi bulunmaktadır [Cyberleninka.ru, 2016]. Özbekistan’ın da 4 şehri UNESCO listesine girmiş, 30’dan fazla tarihi öneme sahip mekan da koruma altına alınmıştır [Kılıçova, 2020]. Aynı şekilde Kırgızistan topraklarında da Manas Ordo ve Uzgen gibi Orta Çağ kentlerinin İpek Yolu üzerindeki anıtları korunmuştur [Manas.su, 2019]. Öte yandan Türkmenistan da tarihi mekanlar noktasında oldukça zengindir. Ülkedeki Mari, Nisa, Kone Urgeniş gibi tarihi yerleşim yerleri UNESCO dünya mirası listesinde yer almaktadır. Tarihi İpek Yolu boyunca uzanan Türk halklarının kültürünü temsil eden miras, büyük oranda hala bu bölgede muhafaza edilmektedir [Advantour.com, 2022]. Kazakistan da Tamgalı Tas, Altın Adam gibi M.Ö. döneme ait eserler ile Otrar yerleşim yeri ve Hoca Ahmed Yesevi Türbesi gibi Orta Çağ’a ait çok sayıda tarihi eser ve mekana ev sahipliği yapmaktadır. Türkiye’de de başta İstanbul, Erzurum, Sivas, Tokat, Konya ve Diyarbakır’da olmak üzere ortaçağ dönemine ait çok sayıda tarihi mekan bulunmaktadır. [Adebiportal.kz, 1996; Archeology.kz, 2002]. Genel olarak ifade etmek gerekirse Türk devletlerinde yer alan tarihi eserler ve kültürel mekanlar etno-turizmin geliştirilmesi için yeterince potansiyel sunmaktadır. Belirtilen tarihi eserlerin yanında, Türk dünyasında ortak kutlanan Nevruz ve benzeri geleneksel bayramlar da etno-turizm içerisinde önemli bir yere sahiptir. Türk devletlerinin etno-turizm entegrasyonu sürecinde etno-spor gibi ortak organizasyonların da etkisi bulunmaktadır. Bunlardan, 2014 yılında Kırgızistan’da başlayan Dünya Göçebe Oyunları önemli bir yere sahiptir. Türk halklarının ortak bir mirası olan göçebe oyunlarına ilgi her geçen yıl artmaktadır.
Halihazırda Türk devletleri arasındaki ortak turizm potansiyelini artırmak amacıyla çeşitli platformlar oluşturulmuştur. Bunlardan biri de Türk Devletleri Teşkilatı’nın turizm alanındaki yıllık toplantısıdır. Örneğin 2022 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Şamahı şehrinde Türk Devletleri Teşkilatı üyelerinin turizm bakanlarının VII. toplantısı yapılmıştır. Burada sektör temsilcileri, bir dizi ortak projenin uygulanması ihtiyacı dile getirilmiş, bunlar arasında “Entegre Tur ve Modern İpek Yolu”, “Türkiye’nin Dünya Turizm Başkenti” gibi projelere imza atılacağı hususları görülmüştür. Ayrıca devletler arasındaki turizm ilişkilerini düzenlemek için havayolu seferlerinin bu hedefler doğrultusunda daha etkin bir hale getirilmesi gerekliliği ifade edilmiştir [Azertag.az, 2022]. Bu bağlamda Kazakistan’ın Türk devletleri arasında etno-turizm potansiyeli açısından önemli potansiyele sahip olduğunu belirtmekte fayda vardır. 2019 yılında Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Kasım Comart Tokayev, Kazakistan’ın yakın gelecekte bir dünya etno-turizm merkezi haline geleceğini açıklamıştır [Forbes.kz, 2019]. Coğrafi konumu da, Kazakistan’a Türk devletleri arasındaki etno-turizm entegrasyonunda önemli avantajlar sunmaktadır. Tarihi Türkistan şehri ve son yıllarda, “Kervan Saray” turizm kompleksi gibi şehrin tarihi ve kültürel dokusuna uygun olarak inşa edilen yeni turistik mekanlar da bu sürece katkılar sağlamaktadır. Bu çerçevede, Kazakistan, etno-turizmi geliştirmek amacıyla birçok özel etno-festival, etno-köy, müze ve kompleksler oluşturmaya başlamıştır. Sadece Türkistan da değil, aslında Kazakistan’ın hemen hemen her bölgesinde hizmet veren çok sayıda etno-köyler bulunmaktadır. Almatı bölgesindeki “Gundar” etno-köyleri, Nur-Sultan’daki “Nur-Sultan Etno Fest”, Mangistau bölgesindeki “Kogezetnoauly” ve Türkistan bölgesindeki “Alaş” etno-köylerini bu kapsamda ifade edebiliriz.. Bahse konu bu turistik mekanlarda geleneksel Kazak çadırları kurularak, ulusal yemeklerin, gelenek ve göreneklerin bölge ülkelerinden ya da diğer ülkelerden gelen misafirlere tanıtılması ve bu suretle turizmin geliştirilmesi amaçlanmaktadır [Cyberleninka.ru, 2021]. Diğer taraftan, keşfi yapılan arkeolojik kazı alanlarının da yakın zanabda açık hava müzeleri olarak, turizme kazandırılması planlanmaktadır.
Yukarıda ifade edilen gelişmeler dikkate alındığında, Türk devletleri arasındaki turizm iş birliğinin arttığı ve aynı zamanda etno-turizm alanındaki iş birliğinin de yoğunlaştığı görülebilir. Örneğin Kazakistan ve Özbekistan arasındaki karşılıklı turizm iş birliğinin daha da güçlendirilmesi sürecinde “İpek Yolu Vizesi” gibi bir projeye imza atılmıştır. Söz konusu proje “Orta Asya’nın Schengen’i” olarak nitelendirilmektedir. Bu vize ile dünyanın 105 ülkesinden Orta Asya ülkelerine seyahat edilebilmektedir [Tengritravel.kz, 2021]. Kazakistan ve Özbekistan’ın yanında diğer Orta Asya ülkeleri de turistik yerlerini yabancı turistlerin hizmetine açmaya hazır olduklarını ifade etmektedir.
Sonuç olarak, Türk dünyasındaki etno-turizm iş birliğinin daha da geliştirilmesi için bazı başlıklardan bahsetmek gerekir. Bunların başında vize uygulamalarının kolaylaştırılması gelmektedir. Diğer önemli bir mesele ise havayolu seferlerinin artırılması ve bilet fiyatlarının daha cazip bir hale getirilmesidir. Kültür bakanlıkları ve turizm acentaları arasında ortak programların oluşturulması da diğer önemli bir meseledir. Son olarak belirtilmesi gereken önemli bir husus ise etno-turizmin sadece turistik ve ekonomik bakış açısı dışında ortak kültürel değerlerin genç kuşaklara tanıtılması ve aktarılmasının stratejik bir mesele olduğudur.
Kaynakça:
Advantour.com (2022). Türkmenistan’da tarih ve kültür turizmi. Alınan yer: https://www.advantour.com/rus/turkmenistan/tourism/historical-cultural-tourism.htm. Erişim tarihi: 30.05.2022.
Adebiportal.kz (1996). Türk Cumhuriyetleri mimarlık abideleri. Alınan yer: https://adebiportal.kz/ru/books/view/turk-cumhuriyetleri-mimarlik-abideleri__1324. Erişim tarihi: 24.09.2022.
Archeology.kz (2002). Göçebe mimarisi. Avrasya tarihi ve kültürü olgusu. Alınan yer: http://arheology.kz/monografii/79-arkhitektura-kochevnikov-fenomen-istorii-i-kultury-evrazii-pamyatniki-aralo-kaspijskogo-regiona.html. Erişim tarihi: 24.09.2022.
Azertag.az (2022). Türk Devletleri Örgütü üyesi ülkelerin Turizm Bakanlarının 7. toplantısı Şamahı’da başladı. Alınan yer: https://azertag.az/ru/xeber/V_SHamahe_nachalo_rabotu_7_e_zasedanie_ministrov_turizma_stran_chlenov_Organizacii_tyurkskih_gosudarstv-2148662. Erişim tarihi: 01.06.2022.
Сyberleninka.ru (2016). Etno-turizmin gelişmesinin temeli olarak Azerbaycan halkının kültürel mirası. Alınan yer: https://cyberleninka.ru/article/n/kulturnoe-nasledie-azerbaydzhanskogo-naroda-kak-osnova-razvitiya-etnoturizma-v-respublike/viewer. Erişim tarihi: 02.06.2022.
Cyberleninka.ru (2021). Kazakistan’daki turistik destinasyonların sürdürülebilir kalkınma faktörlerinden biri olarak etnik köyler. Alınan yer: https://cyberleninka.ru/article/n/etnoauly-kak-odin-iz-faktorov-ustoychivogo-razvitiya-turistskih-destinatsiy-v-kazahstane. Erişim tarihi: 02.06.2022.
Kılıçova O.Z. (2020). Özbekistan’da etnografik turizmin önemi ve gelişim yolları / O. Z. Kilichova, Sh. B. Gaffarov. – Metin: doğrudan // Genç bilim adamı. – 13 (303), 111-113 ss.
Manas.su (2019). Kırgızistan’daki UNESCO Dünya Mirası Alanları. Alınan yer: http://manas.su/blog/obekty-vsemirnogo-naslediya-yunesko-v-kyrgyzstane. Erişim tarihi: 31.05.2022.
Icomosictc.org (1999). Uluslararası Kültür Turizmi Sözleşmesi. Alınan yer: https://www.icomosictc.org/p/international-cultural-tourism-charter.html. Erişim tarihi: 01.06.2022.
Idelreal.org (2022). 4. Dünya Göçebe Oyunları Türkiye’de başka bir şehre taşındı. Alınan yer: https://www.idelreal.org/a/31849293.html. Erişim tarihi: 31.06.2022.
Forbes.kz (2019). Kazakistan etno-turizmin dünya merkezlerinden biri olabilir. Alınan yer: https://forbes.kz/process/tokaev_kazahstan_mojet_stat_odnim_iz_mirovyih_tsentrov_etnoturizma/. Erişim tarihi: 04.06.2022.
Tengritravel.kz (2021).”Asya Schengen” – İpek Yolu Vizesi hakkında bilinenler. Alınan yer: https://tengritravel.kz/my-country/chto-izvestno-ob-aziatskom-shengene-Silk-Road-Visa-438403/. Erişim tarihi: 02.06.2022.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.