Türk savunma sanayisinin son yıllarda yakalamış olduğu başarılar küresel çapta dikkat çekmektedir. İnsansız hava araçları (İHA) tank, uçak, füze sistemlerinin de dahil olduğu hava, kara ve deniz kuvvetlerinin kullanımına sunulan pek çok araç, silah ve teçhizattaki yerli üretim oranları ve saha başarıları sıklıkla pek çok ülkenin önde gelen basın ve medyasında yer almaktadır. Bu makalede Türk savunma sanayisinin gelişim süreci ve güncel gelişmeler incelenecektir.
Türk savunma sanayisinin gelişim tarihinde 1974 yılı bir kırılma noktasıdır. Çünkü 1974’te Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin savunulması adına başlatılan Kıbrıs Barış Harekatı sonrasında başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere pek çok Batılı ülke tarafından Türkiye’ye uygulanan silah ithalatı ambargoları Ankara’yı yerli savunma sanayinin geliştirilmesi konusuna daha fazla ağırlık vermesine yönlendirdi (Arslan, 2022; Çetinbeş, 2021). Bu tarihten itibaren çeşitli zorluklara rağmen Türkiye’nin savunma sanayi ürünlerinde yerli üretim oranları kademeli olarak yükseltilmeye başlanmıştır.
Milli imkanlarla savunma sanayi araç, teçhizat ve benzeri ürünlerin yapımı hamlelerinin başında 1973’te dışa bağımlılığın azaltılması hedefiyle kurulan Türk Uçak Sanayii Anonim Ortaklığı (TUSAŞ) ve 1975’te kurulan Aselsan gelmektedir. Aynı zamanda kurulduğu 1950’den itibaren Makine ve Kimya Endüstrisi A.Ş. de savunma sanayi ürünleri ihtiyacının karşılanmasında önemli bir yere sahiptir. Sonraki yıllarda, kurulan Havelsan (1982) gibi çok sayıda kuruluş bu süreçte savunma sektörünün tamamlayıcı parçaları olmuştur (Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı, 2023). Böylece temel iletişim ve teçhizat ürünlerinin tedariki ile başlayan ve 1990’lı yıllarda devam eden süreçte uluslararası ortaklıklar ve programlar vasıtasıyla uçak ve tankların modernizasyon ve bakımları gerçekleştirilmiştir. 2000’li yıllara gelindiğinde, 2004’te Savunma Sanayii İcra Komitesi’nde yurtdışından tank, helikopter ve İHA alım ihaleleri iptal edilerek Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ihtiyaçlarının milli imkanlarla karşılanması kararı alınmıştır. Böylelikle yeni projelerin oluşturulmasına ve yerli firmaların geliştirilmesine daha fazla imkan sağlanmıştır (STM, 2021; Hürriyet, 2023). Sonraki yıllarda araştırma ve geliştirme projelerine ayrılan finansal kaynakların artırılmasıyla savunma sanayi hızlı bir gelişim sürecine girmiştir. Son 10 yılda yetiştirilen kadrolar, sağlanan finansal destekler ve geliştirilen teknolojiler sayesinde en son modern teknolojilere sahip savunma ve taarruz silahları, araçları ve teçhizatında 2022 itibariyle %80 yerlilik oranına ulaşılmıştır (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, 2023).
Savunma sanayi alanındaki elde edilen bu başarılar Türkiye’nin sadece savunma gücünü artırmakla kalmayarak uluslararası arenada Ankara’nın daha özgün dış politika yürütmesinden ülkenin ihracat gelirlerine kadar pek çok alanda olumlu gelişmelerin önünü açmaktadır. Bilindiği üzere yurtdışından ithal edilen özellikle stratejik silah ve araçların, ihraç eden ülkeler tarafından kontrol edilebilme ihtimalleri bulunmaktadır. Bu tür tedbirler, güvenlik önlemi olarak ithal edilen teçhizatı satan ülkelere karşı veya onların dış politikalarına aykırı durumlarda kullanılmalarını önlemek amacıyla geliştirilmektedir. Bu sebeple ithalatçı ülkelerin politikaları olağan dışı durumlarda bazı kısıtlamalarla karşı karşıya kalabilmektedir. Yerli imkanlarla üretilen ürünlerde kontrolün tamamıyla üreten ülkede olması savunma sanayisinin milli imkanlarla geliştirilmesinin önemini açıkça göstermektedir.
Türkiye’nin savunma sanayisindeki güncel gelişmeler sadece İHA veya silahlı insansız hava araçları (SİHA) ile sınırlı kalmayıp hava, kara ve deniz gibi tüm alanlara yayılmaktadır. Bunlara başlıca örnek olarak havada T129 ATAK helikopteri, Anka İHA, eğitim uçağı Hürkuş, insansız savaş uçağı Kızıl Elma ve milli muharip uçağı “Kaan”; karada modern ana muharebe tankı Altay, mayına dayanıklı pusu korumalı personel taşıyıcı aracı BMC Kirpi, 6×6 zırhlı personel taşıyıcısı TULPAR ve orta ağırlık sınıfı tank Kaplan MT ile hava savunma sistemi Siper’i gösterebiliriz. Denizde ise Milgem ve Ada sınıfı korvetler, TCG Anadolu, ARES 150 HERCULES açık deniz karakol gemisi bulunmaktadır. Bu araçlar milli imkanlarla geliştirilen en son teknolojik aviyonik, iletişim, silah, elektronik optik ve elektronik harp sistemleriyle donatılmıştır (Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 2023). Kısacası Türk savunma sanayi Türk hava, deniz ve kara kuvvetlerinin ihtiyaç duyduğu pek çok silah, araç ve teçhizatın karşılanmasında önemli kazanımlar elde etmiştir. Üstelik üretilen tüm bu ürünler çeşitli yerli savunma sanayi firmaları tarafından dünyanın pek çok ülkesine Türkiye Savunma Bakanlığı’nın onayı ile ihraç edilmektedir (Türkiye Cumhuriyeti Milli Savunma Bakanlığı, 2023). Dünya çapında 170’den fazla ülkeye ihraç edilen Türk savunma sanayi ürünlerine en çok rağbet gösteren ülkeler arasında Azerbaycan, Birleşik Arap Emirlikleri, Burkina Faso, Filipinler, İngiltere, Katar, Pakistan, Polonya, Ruanda, Senegal, Tunus ve Ukrayna yer almaktadır (Bodur, 2022; Savunma sanayist.com, 2023). Orta Asya ülkeleri arasında ise Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan önde gelen ithalatçılar arasında gelmektedir (Sipri, 2023).
Türkiye’nin savunma sanayi toplam ihracat rakamlarına baktığımızda bu ilginin rakamlara olumlu yansıdığını ifade edebiliriz. 2022’de savunma sanayi ihracat rakamı 4.4 milyar doları geçerek 2021’ye kıyasla %36.9 artmıştır. Böylece hem 2022 için hedeflenen 4 milyar dolarlık ihracat rakamı aşılmış hem de aylık bazda (Kasım) gerçekleştirilen 500 milyon dolarlık ihracat ile aylık sınırı aşılmıştır. Toplam savunma sanayi ürünleri ihracatında firmalar arasında ilk sırayı 1.1 milyar dolar ile Bayraktar alırken İHA’lar %24.5’lik pay ile en çok ihraç edilen savunma sanayi ürünü olmuştur. 2021 yılı ile karşılaştırdığımızda İHA’ların ihracatındaki %93.4’lük yükseliş dikkat çeken bir başka konudur. İHA’lar dan sonra mühimmat ve füze sistemleri %176.6’lık artışla 443.7 milyon dolar ve %49.9’luk yükseliş ile de 428.2 milyon dolar değerinde ihracatla kara araçları önde gelen ürünler arasında yerini almaktadır. 2022’de yaşanan bir diğer önemli gelişme de Filipinler’e teslim edilen 4 adet ATAK helikopterle askeri helikopter ihracatı 145.3 milyon doları aşmıştır (Savunma sanayist.com, 2023). Bu rakamların önümüzdeki yıllarda daha da artması ve yakın gelecekte Türkiye’nin savunma sanayi pazarındaki yükselen yıldızının devam etmesi beklenmektedir.
Türkiye’nin savunma sanayi firmalarının söz konusu bu başarıları onların uluslararası sıralamalarda da üst sıralarda yer almalarına olanak sağlamaktadır. Bu konuda Defense News tarafından her yıl düzenlenen ilk 100 savunma firması listesinde 2022 yılında Aselsan 49. sırada, TUSAŞ 67. sırada ve Roketsan 86. sırada yer alarak toplamda 3 Türk firması listeye girmiştir. Daha önceki yıllardaki performansa bakacak olursak, 2019’da 5 firma listede yer alırken bu rakam 2020’de 7’ye çıkmıştır. Ancak COVID-19 salgını sonrası dönemde listeden düşen bazı Türk firmaları olmuştur. Söz konusu sıralama, firmaların beyan ettikleri rapor ve gelirlerin analiz edilmesi sonucunda oluşturulmaktadır. Bunun yanında bazı firmalar kendi istekleri doğrultusunda bu listede yer almamaktadır. Örneğin Türkiye’den Bayraktar kendi tercihi doğrultusunda ilk 100 içerisinde görünmemektedir. Listenin başındaki firmaya gelecek olursak bir önceki yıl olduğu gibi ABD’li Lockhead Martin yine liderliğini korumuştur. Benzer şekilde ilk 100 içerisinde 45 firma ile ABD’nin açık ara üstünlüğü dikkat çekmektedir (Defense news, 2023).
Yakalanan bu gelişim sürecinin arka planına baktığımızda firma sayısından, finansal desteklere kadar birçok alanda ciddi atılımların gerçekleştirilmesiyle savunma sanayisinde gelişime açık bir ekosistemin oluşturulduğu görülmektedir. Bu kalkınma sürecini rakamlarla ifade edecek olursak, yerel ve milli imkanların geliştirilmesine 2000’li yılların ortalarından başlayarak ağırlık verilmesiyle savunma sanayi firmalarının sayısı 56’dan 2.700’e, savunma sanayi projelerinin sayısı ise 62’den 750’ye ulaşmıştır. Ar-Ge çalışmalarına ayrılan kaynaklar da 49 milyon dolardan 2022’de 2.05 milyar dolara kadar artmıştır. Tüm bu artış eğilimi ihracata da olumlu yansıyarak ihracatın 248 milyon dolardan 2022’de 4.4 milyar dolara yükselmesine neden olmuştur. Böylece savunma sanayi projelerinin bütçeleri de yıllar itibariyle büyüyerek 5.5 milyar dolardan 2022’de 60 milyar dolara ulaşmıştır. 2023’te ihalesi devam eden projelerin dahil edilmesiyle bu rakamın 75 milyar dolara çıkması beklenmektedir (Hürriyet, 2023).
Savunma ve Havacılık Sanayii İmalatçılar Derneği’nin (SASAD) yayımladığı verilere bakılacak olursa savunma ve havacılık sanayisinin 2022’deki cirosu 12.2 milyar dolara ulaşmış olup, araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) çalışmalarına ayrılan bütçe de 2 milyar doları geçmiştir (Savunma haber.com, 2022). Bu rakamları 2021 yılı ile karşılaştırdığımızda yıllık cironun %18’den fazla arttığı (10.1 milyar dolar) ve Ar-Ge harcamalarının da 1.64 milyar dolardan 2.05 milyar dolara çıkarak %20 büyüdüğü görülmektedir (Sasad, 2022). Özellikle son 5 yılda elde edilen kazanımları incelediğimizde 2017 rakamlarında yıllık cironun ikiye katlandığı (6.6 milyar dolar), ihracatın 2.5 kat büyüdüğü (1.82 milyar dolar) ve Ar-Ge kaynaklarının %65 artırıldığı (1.23 milyar) görülmektedir (Sasad, 2022). Bu noktada belirtilmesi gereken bir başka husus ise tüm bu artış oranlarının COVID-19 salgını nedeniyle 2019-2021 yılları arasında gerçekleşen durgunluğa rağmen gerçekleşmiş olmasıdır. Bu yükseliş eğiliminin önümüzdeki yıllarda hem COVID-19 salgınının küresel ekonomi üzerindeki etkisinin azalması hem de Türk savunma sanayi ürünlerinin saha başarısı ile son teknoloji, modern gereksinimlere sahip rekabetçi seçenekler olarak küresel piyasaya sunulmasıyla katlanarak artması beklenmektedir. Rakamlardan da görülebileceği üzere artan sayıdaki firma sayısı, ciro ve Ar-Ge’ye ayrılan bütçeler ihracata olumlu yönde yansımaktadır.
Küresel savunma sanayi pazarı her ne kadar diğer sektörler gibi rekabetçi ve serbest piyasa koşullarına sahip olsa da güvenlik politikaları ile doğrudan bağlantılı olması nedeniyle bariz bir şekilde devletlerin özel önem verdikleri endüstrilerden birisidir. Bu nedenle özellikle de silah ticaretinde ihracatçı ülkeler ile ithalatçı ülkeler arasındaki ilişkiler ulusal, bölgesel ve küresel çıkarlar bağlamı dışında düşünülemez. Zira mevcut duruma bakıldığında savunma sanayi ürünleri üreten ve bunları ihraç eden ülkelerin ithalatçı ve bağımlı ülkelere kıyasla daha bağımsız stratejiler geliştirip, politikalar uyguladığı görülmektedir.
Bu perspektiften Türk savunma sanayisinin gelişim sürecine bakıldığında geçmişte olduğu gibi bugün de çeşitli sorunlar ve zorlukların da bulunduğuna değinmek gerekir. Son dönemlerde Ankara’nın yürütmekte olduğu çok taraflı ve daha özgün dış politikanın bir kısım dirençlerle karşılaştığı görülmektedir. Örnek vermek gerekirse Türkiye’nin, Suriye’nin kuzeyinde düzenlediği Barış Pınarı operasyonu, Rusya’dan S-400 hava savunma sistemlerinin alımı ve II. Karabağ Savaşı sırasında Ankara’nın Bakü’ye sağladığı destek sonrasında Batılı ülkeler Türkiye’ye karşı çeşitli silah ihracatında ve ithalatında ambargoları devreye sokmuşlardır (Koyuncu, 2019; Sputnik, 2023). Bu ülkeler arasında ABD, Almanya, İngiltere, İtalya, İsveç, Finlandiya, Fransa, Hollanda, Kanada ve Norveç gibi pek çok Batılı ülke gösterilebilir. Bunlardan en ağır yaptırımların ABD tarafından uygulandığı söylenebilir. Bilindiği üzere ABD Türkiye’nin Rusya’dan S-400 hava savunma sistemlerini alma kararı sonrasında ABD’nin Düşmanlarına Yaptırımlarla Karşı Koyma Yasası gereğince Türkiye’ye yaptırımlar uygulamaya başladı (Sputnik, 2023). Bu kısıtlamalar Savunma Sanayii Başkanlığı yetkililerine uygulanan yaptırımlar, ABD’den ihracat lisanslarının alınmasında çıkarılan zorluklar ve ABD ile bağlantılı uluslararası finans kuruluşlarından kredi kullanımına getirilen kısıtlamalara kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Öte yandan Türkiye, ortağı olduğu F-35 savaş uçağı projesinden çıkarılmış olup siparişini verdiği uçakları da alamamaktadır. Bu çerçevede yürütülen görüşmelerde Türkiye ABD’ye yeni bir teklif sunarak 40 adet Lockheed Martin yapımı F-16 savaş uçağı ile mevcut uçaklar için 80’e yakın modernizasyon kiti satın alma talebini iletmiştir (Ersöz, 2023). Ancak 19 Nisan 2023’te ABD Kongresi sadece modernizasyon kitinin satışını onaylamış olup, aynı paket içerisinde yer alan 40 adet F-16’nın satışı konusunu ertelemiştir (BBC, 2023). F-35 konusu başta olmak üzere ABD ve Türkiye arasında yaşanan bu gerginliklere rağmen iki ülke arasındaki iş birliklerinin devam ettiğini belirtmek gerekir.
Bir diğer dikkat çeken gelişme Kanada ile Türkiye arasında yaşanmıştır. Türkiye’nin 2019’da düzenlediği Barış Pınarı operasyonları sonrasında Türkiye’ye ambargo uygulayan Kanada ikili üst düzey görüşmeler neticesinde bu kararından vazgeçmiştir (Sputnik, 2023). 2020’de II. Karabağ Savaşı sırasında Ankara’nın Bakü’ye tedarik ettiği İHA ve SİHA’lar sonrasında Kanada’nın yeniden yaptırım kararı alması nedeniyle Kanadalı Telemus şirketi, Bayraktar TB2 SİHA’larında kullanılan WESCAM MX-15 kamera sisteminin satışını 2020’de durdurmuştur. Bu gelişmenin ardından Aselsan’ın geliştirdiği CATS kamera sistemleri 2020’den beri SİHA’larda kullanılmaya başlamıştır. Telemus şirketi ise en büyük pazarını ve müşterisi olan TUSAŞ’ı kaybetmiş olmasının da etkisiyle 2021’de iflas etmiştir (Sputnik, 2023; Fatih, 2020). Böylece Ottowa bu konudaki tutumu nedeniyle bir savunma sanayi firmasının kapanmasına neden olmuştur.
BMC firmasının ana üreticisi olduğu Altay modern ana muharebe tankının motoru için Almanya’nın MTU şirketi ile anlaşmaya varılmıştır. Ancak 2019’daki Barış Pınarı operasyonları nedeniyle Alman hükümeti de aldığı kararlar doğrultusunda motorların ihracatını durdurmuştur. Bunun üzerine Türkiye yeni ortaklar arayışına girmiş ve Ekim 2021’de Güney Kore ile motor tedarikinde anlaşmıştır. 23 Nisan 2023 itibariyle de Altay tanklarının test edilmek üzere Türk Silahlı Kuvvetleri’ne teslimatına başlanmıştır (Sünnetçi, 2023; Euronews, 2023). Bu konuda belirtilmesi gereken diğer bir konu ise Almanya, Türkiye ile birlikte Milden denizaltı yapımı sürecinde farklı bir tutum sergileyerek bu projede ortaklıklarının devam edeceğini bildirmiştir (Sputnik, 2023, Savunma sanayist.com, 2023). Tıpkı ABD’nin tutumunda görüldüğü gibi ülkeler kendi çıkarlarına zarar vermeden bu tür kısıtlayıcı hamleleri uygulayabilmektedir.
Fransa ve İtalya’nın ortak konsorsiyumu olan EuroSam ile SAMP-T hava savunma sistemlerinin ortaklaşa üretilmesi konusunda 2017’de varılan anlaşma süreci diğer örneklerde olduğu üzere Türkiye’nin Barış Pınarı operasyonu gerekçe gösterilerek askıya alınmış (Milliyet, 2022) ancak, 24 Mart 2022 tarihinde gerçekleşen NATO toplantıları esnasında Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve İtalya Başbakanı Mario Draghi arasında yapılan görüşme sonrasında söz konusu projenin devam ettirilmesi için çalışma grupları yeniden bir araya gelmiştir. Kasım 2022’de bir kez daha gündeme gelen projeyle ilgili süreç devam etmektedir. Bu noktada yerli ve milli imkanlarla üretilen Siper hava savunma sisteminin imkanlarının geliştirilmesi çalışmalarında Aralık 2022’den bu yana kat edilen mesafe de SAMP-T konusunda Fransa’nın tutumunu yumuşatmasını ve ortaklığın devam ettirilmesine olumlu bakacağı görüşlerini güçlendirmektedir (Savunma sanayist.com, 2023).
Sayılan Batılı ülkelerin ambargo ve yaptırımlarına diğer bazı ülkelerin de destek verdikleri olmuştur (Sputnik, 2023). Ancak İngiltere ve Finlandiya örneklerinde olduğu gibi söz konusu bu yaptırımların kaldırılmaya başlandığı görülmektedir. Örneğin, Finlandiya Türkiye’ye 2019’dan beri uyguladığı silah ambargosunu NATO’ya giriş başvurusu nedeniyle 2023’ün başında kaldırmak zorunda kalmıştır (TRT Haber, 2023). İngiltere tarafında ise 2019’da uygulamaya konulan ambargolar, Ankara’nın Londra ile yürüttüğü müzakereler ve yeni iş birliği imkanları nedeniyle Mayıs 2022’de kaldırılmıştır. Bu süreçte İngiltere’nin BAE Systems firmasının Türkiye’nin kritik savunma sanayi projelerinden birisi olan milli muharip uçağı Kaan’a sağladığı teknik desteğin etkili olduğu ifade edilmektedir. İngiltere’nin Türkiye üretimi SİHA’larla yakından ilgileniyor olması da diğer bir etken olarak gösterilebilir (Daily Sabah, 2022; Sputnik, 2023). 2022 Aralık ayında BAE Systems’ın %49’luk hissesinin Nurol Holding’e devredilmesiyle adı geçen şirket %100 Türk sermayesi ile Nurol Kontrol ve Aviyonik Sistemleri A.Ş. olarak yoluna devam etmektedir (Yıldırım, 2022).
Görüleceği üzere Türk savunma sanayisinin son yıllarda yakalamış olduğu başarılara çok da kolay gelmediğini belirtmek gerekir. Ancak uygulanan ambargolar, savunma sanayisinin gelişim hızını kesmemiş aksine milli üretim kapasitesini artırarak daha da güçlenmesine vesile olmuştur. Bu durum hem gelişmekte olan jeo-stratejik hadiseler, hem de Türkiye’nin diplomatik çabaları ve üretilen savunma sanayi ürünlerinin saha başarısı sayesinde lehine işleyen bir sürece dönüşmektedir. Halihazırda uygulanan çoğu ambargonun kalkmakta olması, COVID-19 salgınının küresel etkisinin azalıyor olması, 2017-2022 döneminde elde edilen ihracat rakamlarındaki başarıların önümüzdeki yıllarda katlanarak daha da artmasını sağlayacaktır. Son 20 yılda gelişmekte olan savunma sanayi ekosistemi, firmaların ve Ar-Ge yatırımlarının büyümesiyle daha da güçlenerek yeni pazarlara açılmasına daha fazla imkan sunacaktır. Böylelikle Türkiye küresel savunma sanayi sektöründe sadece bir pazar olmaktan çıkararak bölgesel ve hatta küresel bir oyuncu durumuna erişebilme olanaklarına sahip olacaktır.
Kaynakça:
Arslan, Muhammet İkbal (2022). Kıbrıs Barış Harekatı’nın Üzerinden 48 Yıl Geçti. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kibris-baris-harekatinin-uzerinden-48-yil-gecti/2641199. Erişim tarihi: 05.05.2023.
BBC (2023). ABD’nin F-16 Modernizasyon Kitiyle İlgili Attığı Adım Ne Anlama Geliyor? Alınan yer: https://www.bbc.com/turkce/articles/cnkw40n7d28o. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Bodur, Ayşe Böcüoğlu (2022). Savunma Sanayii Başkanı Demir: Savunma Sanayisi Ürünleri İhraç Ettiğimiz Ülke Sayısı 170’i Geçti. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/gundem/savunma-sanayi-baskani-demir-savunma-sanayisi-urunleri-ihrac-ettigimiz-ulke-sayisi-170i-gecti/2657758. Erişim tarihi: 07.05.2023.
Çetinbeş, Ömer (2021). Kıbrıs Barış Harekatı Sonrası Uygulanan Amerikan Ambargosunun Türk Ekonomisi Üzerindeki Etkileri. Alınan yer: https://acikerisim.nku.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.11776/4233/676975.pdf?sequence=1&isAllowed=y. Erişim tarihi: 05.05.2023.
Daily Sabah (2022). Türkiye İngiltere’nin Uyguladığı Savunma Sanayi İhracatındaki Ambargoyu Kaldırdığını Teyit Etti. Alınan yer: https://www.dailysabah.com/business/defense/turkey-confirms-uk-lifted-embargo-on-defense-exports. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Defense news (2023). 2022 İçin İlk 100 Firma. Alınan yer: https://people.defensenews.com/top-100/. Erişim tarihi: 07.05.2023.
Ersöz, Begüm (2023). F-16 ve F-35 Ankara-Atina Dengesini Nasıl Belirleyecek? Alınan yer: www.voaturkce.com/a/f16-ve-f35-surecleri̇-yunani̇stan-ve-turki̇ye-arasi̇ndaki̇-guc-dengesi̇ni̇-nasi̇l-beli̇rleyecek/6932910.html. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Euronews (2023). ‘Altay’: Motor Ve Transmisyonu Güney Kore ile Ortak Üretilen Yerli Tank. Alınan yer: https://tr.euronews.com/next/2023/04/23/altay-motor-ve-transmisyonu-guney-kore-ile-ortak-uretilen-yerli-tank. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Fatih, Mehmet (2020). Bayraktar TB2 Yerli Elektro-Optik Kamera; ASELSAN CATS ile Atış Yaptı. Alınan yer: https://www.defenceturk.net/bayraktar-tb2-yerli-elektro-optik-kamera-aselsan-cats-ile-atis-yapti. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Hürriyet (2023). Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan Savunma Sanayi Paylaşımı: Yerlilik Oranımız %20’den %80’e yükseldi. Alınan yer: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/cumhurbaskani-erdogandan-savunma-sanayi-paylasimi-yerlilik-oranimiz-yuzde-20den-yuzde-80e-yukseldi-42249192. Erişim tarihi: 07.05.2023.
Koyuncu, Hüseyin (2019). Hangi ülkeler Türkiye’ye silah satışını durdurdu? Alınan yer: https://tr.euronews.com/2019/10/15/hangi-ulkeler-turkiyeye-silah-satisini-durdurdu-bu-ulkeler-ne-kadar-silah-ihrac-ediyordu. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Milliyet (2022). EUROSAM-SAMP-T İçin İkinci Perde Açılıyor. Alınan yer: https://www.milliyet.com.tr/siyaset/eurosam-samp-t-icin-ikinci-perde-aciliyor-6791299. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Özkaya, Sefa (2018). Milli Askeri Sanayinin Serüveni: Yerli Silahlar. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/analiz-haber/milli-askeri-sanayinin-seruveni-yerli-silahlar/1101751. Erişim tarihi: 05.05.2023.
Savunma haber.com (2023). SASAD, Türk Savunma ve Havacılık Sektörü 2022 Raporu: 12,2 Milyar Dolar Ciro, 2 Milyar Dolar Ar-Ge Yatırımı. Alınan yer: https://www.savunmahaber.com/sasad-turk-savunma-ve-havacilik-sektoru-2022-raporu-122-milyar-dolar-ciro-2-milyar-dolar-ar-ge-yatirimi/. Erişim tarihi: 07.05.2023.
Savunma ve Havacılık Sanayii İmalatçılar Derneği (2023). Sasad Performans Raporları. Alınan yer: https://www.sasad.org.tr/sasad-performans-raporu. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Savunma sanayist.com (2023). MİLDEN Denizaltısının Program Takvimi Açıklandı. Alınan yer: https://www.savunmasanayist.com/milden-denizaltisinin-program-takvimi-aciklandi/. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Savunma sanayist.com (2023). Türkiye’nin SAMP/T Programında Son Durum. Alınan yer: https://www.savunmasanayist.com/turkiyenin-samp-t-programinda-son-durum/. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Savunma sanayist.com (2023). 2022 Yılı Savunma Sanayi İhracatı Belli Oldu. Alınan yer: https://www.savunmasanayist.com/2022-yili-savunma-sanayii-ihracati-belli-oldu/. Erişim tarihi: 07.05.2023.
Sipri (2023). İthalat/İhracat Trend Gösterge Değerleri Tablosu. Alınan yer: https://armstrade.sipri.org/armstrade/page/values.php. Erişim tarihi: 07.05.2023.
Sputnik (2023). ABD’den Avrupa’ya: Türkiye’ye Hangi Ülkeler Savunma Sanayi Ambargosu Uyguluyor? Alınan yer: https://sputniknews.com.tr/20220527/abdden-avrupaya-turkiyeye-hangi-ulkeler-savunma-sanayi-ambargosu-uyguluyor-1056734742.html. Erişim tarihi: 08.05.2023.
STM (2021). Türk Savunma Sanayinin Yükselişi ve Ambargolar. Alınan yer: https://thinktech.stm.com.tr/uploads//docs/1640258154_turksavunmasanayiininyukselisi.pdf?. Erişim tarihi: 05.05.2023.
Sünnetçi, İbrahim (2023). BMC Savunma Yeni ALTAY`ı Savunma Basını ile Tanıştırdı. Alınan yer: https://www.defenceturkey.com/tr/icerik/bmc-savunma-yeni-altay-i-savunma-basini-ile-tanistirdi-5447. Erişim tarihi: 08.05.2023.
TRT Haber (2023). Finlandiya, Türkiye’ye Uyguladığı Silah Ambargosunu Kaldırdı. Alınan yer: https://www.trthaber.com/haber/dunya/finlandiya-turkiyeye-uyguladigi-silah-ambargosunu-kaldirdi-740990.html. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı (2023). Savunma Sanayinde %80’leri Bulan Dışa Bağımlılığı Yüzde 20’ler Seviyesine Düşürdük. Alınan yer: https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/145839/-savunma-sanayiinde-yuzde-80-leri-bulan-disa-bagimligi-yuzde-20-ler-seviyesine-dusurduk-. Erişim tarihi: 06.05.2023.
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (2023). Türk Savunma Sanayi Ürünleri. Alınan yer: https://www.mfa.gov.tr/ssb-tanitim.tr.mfa. Erişim tarihi: 07.05.2023.
Türkiye Cumhuriyeti Milli Savunma Bakanlığı (2023). Savunma Sanayii Güvenliği İthalat/İhracat İzni ve Son Kullanıcı Belgesi İşlemleri. Alınan yer: https://www.msb.gov.tr/TeknikHizmetler/icerik/savunma-sanayii-guvenligi-ithalat-ihracat-izni-ve-son-kullanici-belgesi-islemleri. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı (2023). Bağlı Ortaklarımız. Alınan yer: https://www.tskgv.org.tr/. Erişim tarihi: 08.05.2023.
Yıldırım, Göksel (2022). Tümüyle Yerli Sermayeye Dönüştü, İlk İşi Hürjet ve MMU Olacak. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/savunma-sanayisi/tumuyle-yerli-sermayeye-donustu-ilk-isi-hurjet-ve-mmu-olacak/2772313. Erişim tarihi: 08.05.2023.