Türk Devletleri Teşkilatı’nın (TDT) 11. Zirvesi 6 Kasım 2024 tarihinde Bişkek’te Kırgızistan’ın ev sahipliğinde gerçekleştirildi. Zirveye Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Comart Tokayev, ev sahibi Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Caparov, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev, Macaristan Başbakanı Viktor Orbán, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) Cumhurbaşkanı Ersin Tatar, Türkmenistan’ın Bişkek Büyükelçisi Nury Golliyev, ve TDT Genel Sekreteri Büyükelçi Kubanıçbek Ömüraliyev katıldı. Ayrıca TDT Aksakallar Konseyi Başkanı ve Türk İşbirliği Teşkilatları Başkanları da Zirve’de yer aldı (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024).
Zirve öncesinde TDT Dışişleri Bakanları Konseyi toplantısı yapıldı ve liderler tarafından imzalanacak belgeler üzerindeki son görüşmeler gerçekleştirildi. Bişkek Zirvesi’nin teması “Türk Dünyasının Güçlendirilmesi: Ekonomik Entegrasyon, Sürdürülebilir Kalkınma, Dijital Gelecek ve Herkes için Güvenlik” olarak belirlendi. Başta TDT üye devletleri olmak üzere genel perspektifte Türk Dünyasında iş birliğinin derinleştirilmesi ve çeşitlendirilmesine yönelik pek çok adımın atıldığı bir Zirve oldu (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024).
Bişkek Zirvesi’nde alınan kararlar, TDT’nin stratejik vizyonunu genişletme ve üyeler arasındaki iş birliğini güçlendirme hedefine odaklandı. Ekonomiden, dil ve kültüre, teknolojiden güvenliğe kadar pek çok alanda önemli kararlar alındı ve belgelere imza atıldı. Bunlar arasında en ilgi çekicisi ise gelecekte TDT’nin kurumsal kimliği içinde bir çatı prensibine dönüşebilecek olan “Türk Dünyası Şartı” dır (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024, Kazinform, 2024). Bu belge, Türk Dünyası’nın ortak değerlerini, kültürünü ve kimliğini koruma çabalarının somut bir göstergesidir. Öte yandan üye devletlerin arasındaki birlik ve dayanışmayı daha güçlü bir temel üzerinde pekiştirirken, uluslararası arenada TDT’nin küresel aktör olarak daha sağlam bir duruş sergilemesine katkı sağlayacaktır.
12 Kasım 2021’de İstanbul’da düzenlenen 8. Zirvede TDT olarak yeniden yapılandırılmasının ardından her bir Zirve’de ortaya konulan gelecek vizyonu ve atılan imzalar ülkeler arasındaki kurumsal ilişkilerin güçlendirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu adımlar birbirine takip eden entegre çabalar olarak da karşımıza çıkmaktadır. Örneğin TDT’nin 9. Zirvesinde ekonomiyle bağlantılı konular ön plandayken, 10. Zirvesi’nde enerji ve bölgesel güvenliğe dair konulara ağırlık verilmiştir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023; 2022). İlerleyen süreçler içerisinde daha öncesinde temeli atılan konuların hayata geçirildiği görülmektedir. Bunların arasında en öne çıkanlardan birisi de 16 Mart 2023’de Ankara’da gerçekleştirilen TDT Olağanüstü Zirvesi sonrasında İstanbul’da kurulan Türk Yatırım Fonu’dur (Tarhan, 2024). Bu fon TDT üye devletleri arasında ekonomik iş birliğini güçlendirmeyi, bölge içi ticaret hacmini artırmayı ve ekonomik faaliyetleri destekleyerek üye ülkelerin kalkınmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.
Zirve’de bu kapsamlı atılım süreci devam ettirilip TDT üyesi devletlerin hükümetleri arasında Dijital Ekonomi Ortaklık Anlaşması, Merkez (Ulusal) Bankaları Konseyi’nin kurulmasına ilişkin Muhtıra ve Türk Yeşil Finans Konseyi’nin Kurulmasına İlişkin Mutabakat Zaptı imzalandı. Bu sayede üye devletlerin ekonomileri her bir Zirveyle birbirlerine daha da yakınlaştırılmaktadır (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024). Söz konusu bu anlaşmalar, üye ülkeler arasında dijital ticaretin daha verimli hale gelmesini ve finansal altyapının güçlendirilmesini sağlayacaktır. Böylelikle dijitalleşme yoluyla üye ülkeler arasındaki ticaret hacminin artırılması ve ortak bir ekonomik entegrasyon zemininin oluşturulmasına imkan sunulacaktır. Görüldüğü üzere TDT üye devletleri arasındaki ekonomik entegrasyon olgusu farklı alanlarda gerçekleştirilmekte olan atılımlarla parça parça bir araya getirilmektedir.
TDT üye devletleri arasındaki bu bütünleşme çabaları sadece hükümetler arası ilişkilerle sınırlı kalmayarak toplumlar arası ilişkilerin geliştirilmesinde de önemli fırsatlar sunmaktadır. Bu çabaların bel kemiğini oluşturacak olan dil ve alfabe çalışmaları kapsamında Ortak Türk Alfabesi’nin benimsenmesi, tarihi öneme sahip bir adımdır. 34 harften oluşan ortak alfabe, TDT ülkeleri arasında dil birliğini sağlama yolunda somut bir adım olup, eğitimden medya ve dijital platformlara kadar her alanda daha etkili bir iletişime kapı aralayacaktır (Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı, 2024). Aynı zamanda, Büyük Türk Dili Modeli de Türk Dünyası’nda dilsel bütünleşmeyi güçlendirecek ve kültürel bağları sıkı sıkıya pekiştirecektir. Dahası Türk Haber Ajansları Birliği’nin (ATNA) Kasım 2023’de kurulması bu bütünleşmenin iletişim ayağındaki en kritik atılımlardan birisidir (Rehimov, 2024). Bilindiği üzere halihazırda Azerbaycan Latin alfabesini kullanmakta olup, Kazakistan’da ise 2017’de başlatılan süreç devam etmektedir.
Ülkeler ve toplumlar arasındaki bütünleşmenin temelini oluşturan bu iki alana ek olarak çok sayıda başlıkta da adımlar atılmaktadır. Bunlardan, ticari bağların güçlendirilmesine önemli katkı sağlayacak projelerden birisi hiç kuşkusuz Orta Koridor’dur (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024). Bişkek Zirvesi’nin ana gündem maddeleri içerisinde yer alan Orta Koridor Projesi TDT üye devletleri arasında ulaştırma, altyapı ve güvenlik alanlarında iş birliğini güçlendirmeyi hedeflemektedir. Bu bağlamda, ortak altyapı uyumunun artırılmasıyla güzergah ülkeleri açısından kritik bir ticaret hattı haline gelmesi amaçlanmaktadır. Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Orta Koridor’un etkin kullanımı için özel bir temsilci atanmasına yönelik hazırlıkların sürdüğünü 11. Zirve sırasında ifade etti (Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı, 2024). Böylece Orta Koridor’un geliştirilmesi, üye ülkelerin hem ikili hem de küresel pazarlara erişimini kolaylaştıracak, maliyetleri düşürerek bölgesel ticareti canlandıracaktır.
Dahası çevresel izleme ve sürdürülebilir kalkınma çerçevesinde ise Yeryüzü Gözlem Teknolojik Uydusu Projesi, çevresel faktörlerin izlenmesi ve iklim değişikliği gibi konularda veri sağlayarak, TDT ülkelerinin çevre yönetiminde ortak çözümler üretmelerine yardımcı olacaktır. Bu uydu projesi, üye ülkelerin çevresel sürdürülebilirlik stratejilerinde etkin bir role sahip olacak ve çevresel tehditlere karşı bölgesel bir koruma kalkanı oluşturacaktır. Öte yandan, Sivil Koruma Mekanizması, doğal afet ve acil durumlarda üye ülkeler arasında hızlı ve koordineli bir müdahale sağlamayı amaçlamaktadır. Böylece, insani yardımların en kısa sürede ulaştırılması sağlanacaktır (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024).
Zirve kapsamında, genişleme ve tanınma anlamında da önemli gelişmeler yaşandı. KKTC Cumhurbaşkanı Ersin Tatar’ın diğer liderlerle aynı platformda yer alması, TDT’nin bağımsız Türk devletlerini tek çatı altında birleştirme yönündeki kararlılığını ortaya koymaktadır. Ayrıca, Macaristan’ın TDT ile ilişkilerini derinleştirmesi ve Macaristan Başbakanı Viktor Orbán’a “Türk Dünyası Ali Nişanı” verilmesi, TDT’nin genişleyen bir teşkilat olarak kültürel ve diplomatik etki alanını artırdığını göstermektedir. Dahası Türk Dünyası’nın değerlerinin zenginleştirilmesine katkı sağlayan şahsiyetlerde bu Zirve’de ödüllendirildi. Türk Dünyası’nın birliğine katkılarından dolayı Nobel ödüllü Profesör Aziz Sancar’a “Ali Şir Nevai Uluslararası Ödülü” takdim edildi (TRT Haber, 2024, Türk Devletleri Teşkilatı, 2024).
TDT, sadece üye ülkelerin refahını artırmayı değil, aynı zamanda bölgesel istikrar ve insani meselelerde de güçlü bir aktör olmayı hedeflediğini Bişkek Zirvesi’nde bir kez daha ortaya koydu. Bu vizyon, TDT’nin komşu bölgelerdeki gelişmelere duyarlılıkla yaklaşmasını ve ortak çıkarlar, siyasi bağlar veya insani endişeler doğrultusunda aktif bir sorumluluk alınması gerekliliğine vurgu yapmaktadır. TDT’nin bu yaklaşımı, bölgesel meselelerde dayanışma ve yardımlaşmayı esas alarak, ortak bir sesle küresel sahnede daha güçlü bir duruş sergilemeyi amaçlamaktadır.
TDT, Güney Kafkasya ve Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü destekleme konusunda en başından beri net bir duruş sergilemiş ve barış sürecinin sürdürülmesi gerektiğini vurgulamıştır. TDT üyeleri, Azerbaycan’la dayanışma içinde olarak Karabağ zaferinin diplomatik olarak güçlendirilmesi arzusunu paylaşmaktadır. Bu tutum, TDT’nin Güney Kafkasya’da istikrarı sağlamaya yönelik kararlı duruşunu ve uzun vadeli iş birliği iradesini yansıtmaktadır (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024).
Filistin ve Gazze meselesi ise TDT’nin insani değerleri merkeze alan yaklaşımını ortaya koymaktadır. Gazze’deki insani kriz karşısında TDT, acil ateşkes çağrısında bulunarak, Filistin halkının haklarının korunması ve insani yardımların ulaştırılması gerekliliğini savunmaktadır. Benzer şekilde, Ukrayna’da süregelen çatışmaların bölgesel güvenlik üzerindeki olumsuz etkileri gündemde tutulmakta ve kalıcı barış arayışlarına güçlü destek verilmektedir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2024).
Bişkek Zirvesi’nde dönem başkanlığı da Kazakistan’dan Kırgızistan’a geçmiş oldu. Kazakistan’ın TDT dönem başkanlığı sırasında Türk Dünyası’nın birliğini güçlendirmek ve iş birliğini derinleştirmek için önemli adımlar atıldı. “TURKTIME” sloganıyla, kültürel ve tarihi bağlara vurgu yaparak 80’den fazla etkinlik düzenlendi ve ortak Türk alfabesinin benimsenmesi gibi tarihi gelişmelere öncülük edildi. Ticaret, ekonomi ve enerji alanlarında iş birliğini artırarak, Türk Yatırım Fonu gibi yapılarla ekonomik bütünleşme teşvik edildi. Orta Koridor’un stratejik önemine dikkat çekildi, taşımacılık alanında ortak anlaşmaların ehemmiyeti vurgulandı (Akorda, 2024).
Bişkek Zirvesi’nde imzalanan toplam 16 belge, TDT’nin kurumsallaşma ve bütünleşme çabalarının önemli birer somut göstergesi olarak öne çıkmaktadır. Bu belgeler, ekonomik ve dijital bütünleşmenin güçlendirilmesi, ortak dil ve kültür alanında uyum sağlanması gibi temel konuları ele alarak TDT’nin kurumsal yapısının çok boyutlu bir çerçeve kazanmasına katkıda bulunmaktadır.
Zirve’de öne çıkan başlıklar İsmail Gaspıralı’nın “dilde, fikirde, işte birlik” düşüncesinin somut adımlarla gerçekleştirilmesi için birer yol haritası niteliğini taşımakta olup, ekonomi, dil, teknoloji, toplumsal konular ve diğer alanlarda ortak bir vizyon paylaşımının yapıldığını göstermektedir. TDT dönem başkanlığının Kazakistan’dan Kırgızistan’a geçmesiyle birlikte, TDT liderliğinde yeni bir dönem başlamaktadır. Kırgızistan’ın özellikle dijitalleşme ve sürdürülebilir kalkınma temalarıyla öne çıkması beklenen başkanlık döneminde, TDT’nin stratejik önceliklerinin daha kapsamlı bir şekilde ele alınması beklenmektedir.
Kaynakça:
Akorda (2024). Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Comart Tokayev Türk Devletleri Teşkilatı’nın Zirvesi’ne katıldı. Alınan yer: https://www.akorda.kz/kz/prezident-turki-memleketteri-uyymynyn-sammitine-katysty-61056. Erişim 08.11.2024.
Kazinform (2024). Türk Dünyası Şartı Türk Devletleri Teşkilatı’nın Bişkek Zirvesi’nde kabul edildi. Alınan yer: https://en.inform.kz/news/turkic-world-charter-adopted-at-ots-summit-in-bishkek-bf184c/. Erişim tarihi: 08.11.2024.
Rehimov, Ruslan (2024). Şuşa’da Türk Haber Ajansları Birliğinin yönetim kurulunun ilk toplantısı yapıldı. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/gundem/susada-turk-haber-ajanslari-birliginin-yonetim-kurulunun-ilk-toplantisi-yapildi/3281572. Erişim tarihi: 07.11.2024.
Tarhan, Muhammet (2024). Türk Devletleri Teşkilatının Bişkek Zirvesi, Türk dünyasının stratejik önceliklerini belirleyecek. Alınan yer: https://www.aa.com.tr/tr/gundem/turk-devletleri-teskilatinin-biskek-zirvesi-turk-dunyasinin-stratejik-onceliklerini-belirleyecek/3383558. Erişim tarihi: 07.11.2024.
Türkiye Cumhuriyeti İletişim Başkanlığı (2024). Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Konseyi 11. Zirvesi’nde konuştu. Alınan yer: https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/cumhurbaskani-erdogan-turk-devletleri-teskilati-devlet-baskanlari-konseyi-11-zirvesinde-konustu. Erişim tarihi: 07.11.2024.
Türk Devletleri Teşkilatı (2024). Türk Devletleri Teşkilatı 11. Zirvesi Bişkek Bildirisi. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-11-zirvesi-biskek-bildirisi_3476. Erişim tarihi: 07.11.2024.
Türk Devletleri Teşkilatı (2024). Türk Devletleri Teşkilatı’nın On Birinci Zirvesi Bişkek’te düzenlendi. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilatinin-on-birinci-zirvesi-biskekte-duzenlendi_3475. Erişim tarihi: 07.11.2024.
Türk Devletleri Teşkilatı (2023). Türk Devletleri Teşkilatı 10. Zirvesi Astana Bildirisi. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-10-zirvesi-astana-bildirisi_3113. Erişim tarihi: 07.11.2024.
Türk Devletleri Teşkilatı (2022). Türk Devletleri Teşkilatı 9. Zirvesi Semerkant Bildirisi. Alınan yer: https://turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-9-zirvesi-semerkant-bildirisi_2679. Erişim tarihi: 07.11.2024.
TRT Haber (2024). Macaristan Başbakanı Orban’a “Türk Dünyası Ali Nişanı” verildi. Alınan yer: https://www.trthaber.com/haber/turk-dunyasi/macaristan-basbakani-orbana-turk-dunyasi-ali-nisani-verildi-886843.html. Erişim tarihi: 07.11.2024.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.