Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ilişkiler, tarihsel bağlar, ortak kültür ve dil zemininde şekillenerek, zamanla stratejik ortaklık seviyesine ulaştı. İki ülke arasındaki dostane ilişkiler, yalnızca siyasi ve ekonomik iş birlikleriyle sınırlı kalmayıp, halklar arasında köklü bir kardeşlik anlayışına dayanmaktadır. Bu çalışma, öncelikle Kırgızistan-Türkiye ilişkilerinin temelini oluşturan tarihsel ve diplomatik gelişmelere değinerek, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 5 Kasım 2024 tarihinde gerçekleştirdiği Kırgızistan ziyaretinin önemli noktalarını ele almaktadır.
Kırgızistan’ın 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasının ardından Türkiye ile Kırgızistan arasındaki ilişkiler, iki ülkenin tarihsel, kültürel ve siyasi bağları temelinde hızla gelişme gösterdi. Türkiye, 16 Aralık 1991 tarihinde Kırgız Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını tanıyan ilk ülke olarak bu bağların güçlendirilmesinde öncü bir rol üstlendi. Diplomatik ilişkiler, 23 Aralık 1991 tarihinde imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti ile Kırgız Cumhuriyeti Arasında Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına İlişkin Protokol” ile resmiyet kazandı (Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 1991). Bu adımı, iki ülke arasındaki diplomatik temsilciliklerin hızla tesis edilmesi takip etti; Nisan 1992’de Türkiye’nin Bişkek Büyükelçiliği, Ekim 1992’de ise Kırgızistan’ın Ankara Büyükelçiliği açıldı. Ayrıca İstanbul’da Kırgızistan Başkonsolosluğu ve Oş’ta Türkiye Fahri Başkonsolosluğu, ikili ilişkilerin yerel düzeyde derinleşmesine katkı sağlamaktadır.
İki ülke arasındaki ilişkilerin yalnızca diplomatik düzeyde değil, aynı zamanda stratejik bir zeminde güçlendirilmesini sağlayan temel belgeler, 1990’lardan itibaren süreklilik içerisinde şekillendi. Bu bağlamda, 24 Ekim 1997 tarihinde iki ülkenin cumhurbaşkanları tarafından imzalanan “Ebedi Dostluk ve İşbirliği Antlaşması”, Türkiye-Kırgızistan ilişkilerinin uzun vadeli dayanışma perspektifi üzerine inşa edildiğini ortaya koydu. Bu anlaşmayı, 1 Temmuz 1999’da yayımlanan “Türkiye ve Kırgızistan: 21. Yüzyılda Birlikte” başlıklı Ortak Bildiri izledi ve tarafların ortak bir gelecek vizyonu çerçevesinde hareket edeceği ifade edildi.
26 Nisan 2011 tarihinde imzalanan Türkiye Cumhuriyeti ile Kırgız Cumhuriyeti Arasında Stratejik İşbirliği Konseyi (YDSK) Üst Düzey Anlaşmasının Kurulmasına İlişkin Bildiri, iki ülke arasındaki ilişkilerin “stratejik ortaklık” düzeyine ulaşmasında kritik bir dönüm noktası oldu (Türkiye Cumhuriyeti Bişkek Büyükelçiliği, 2011). YDSK mekanizması, taraflar arasında düzenli istişareleri kurumsallaştırarak siyasi, ekonomik, kültürel ve güvenlik alanlarında çok boyutlu iş birliği hedeflerini somutlaştırmayı amaçlamaktadır.
Bu belgeler ve kurumlar, Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ilişkilerin yalnızca ikili düzeyde değil, aynı zamanda Türk dünyası bağlamında da stratejik bir derinlik kazandığını göstermektedir. İki ülke arasındaki ortak tarih ve kültürel bağların yanı sıra Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) gibi çok taraflı platformlar, bu ilişkilerin bölgesel istikrar ve kalkınma açısından taşıdığı önemi daha da artırmaktadır. Türkiye’nin Kırgızistan’a yönelik teknik ve mali yardımları, eğitim ve sağlık projeleri ile kültürel iş birliği girişimleri, bu stratejik ortaklık anlayışını daha da derinleştirmektedir.
Türkiye ile Kırgızistan arasındaki ilişkiler, tüm alanlarda stratejik ortaklık düzeyindedir. İki ülke arasındaki çok yönlü ilişkiler; siyasi, ekonomik/ticari, askeri, kültürel/eğitim, sağlık ve ulaşım gibi alanlarda, iki yüzden fazla anlaşma ve protokolden oluşan geniş bir hukuki çerçeve kapsamında yürütülmektedir (Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, 1991).
İki ülke arasındaki güçlü iş birliğinin sembolik örneklerinden biri, 1995 yılından bu yana Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te faaliyet gösteren Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’dir. Bu üniversite, iki ülke arasındaki akademik ve kültürel iş birliğinin en önemli kurumlarından biri olup, bölgesel düzeyde nitelikli insan kaynağı yetiştirilmesine önemli katkılar sunmaktadır. Bir diğer önemli proje, Kırgız-Türk Dostluk Hastanesi’dir. 2021 yılında Bişkek’te faaliyete geçen bu modern sağlık tesisi, Kırgızistan’ın sağlık altyapısının güçlendirilmesine yönelik önemli bir adım olarak değerlendirilmektedir (Tayfur ve Yusupov, 2023).
Türkiye Cumhuriyeti, Kırgızistan’ın doğrudan yabancı yatırım ve dış yardım açısından en önemli ortaklarından biri olarak öne çıkmaktadır. Eğitim, ekonomi ve kalkınma iş birliği gibi çeşitli alanlarda aktif rol üstlenen Türkiye, Kırgızistan’ın sürdürülebilir kalkınmasına katkı sağlayan başlıca ülkeler arasında yer almaktadır. Özellikle eğitim alanında Türkiye’nin üstlendiği liderlik, iki ülke arasındaki iş birliğinin stratejik ve uzun vadeli boyutunu gözler önüne sermektedir (Türkiye Cumhuriyeti Bişkek Büyükelçiliği, 2011). Türkiye, 2023 yılı itibarıyla Kırgızistan’a yapılan doğrudan yabancı yatırımlar bakımından Çin, Rusya, Avrupa Birliği ve Kazakistan’dan sonra beşinci sırada yer almaktadır. Türkiye’nin Kırgızistan ekonomisine yaptığı toplam yatırım miktarı 341,6 milyon dolar olarak kaydedildi (Kırgız Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu, 2024).
Kırgızistan’da Türk sermayesi, ekonominin çeşitli sektörlerinde etkin bir şekilde rol oynamaktadır. Günümüzde ülkede 300’den fazla Türk sermayeli şirket faaliyet göstermekte olup, bu şirketler geniş bir sektör yelpazesinde faaliyetlerini sürdürmektedir. Türk yatırımcıların ilgi alanları arasında ticaret ve eğlence merkezleri, oteller, bankacılık hizmetleri ve madencilik sektörü gibi stratejik alanlar yer almaktadır. Bu durum, Türkiye’nin Kırgızistan’daki ekonomik varlığının çeşitliliğini ve kapsamını gözler önüne sermektedir. Kırgızistan’daki en büyük Türk sermayeli şirketlerden biri, Cengiz Holding bünyesindeki Eti Bakır Tereksay şirketidir. 2015 yılından itibaren Kırgızistan’da faaliyet göstermeye başlayan söz konusu şirket, Kırgızistan’ın Celal-Abad bölgesindeki Terek, Terekan ve Perevalnoye maden sahalarının işletilmesiyle ilgilenmektedir (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, 2015, Etibakirtereksai.kg, 2024).
5 Kasım 2024 tarihinde Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Kırgızistan’a gerçekleştirdiği resmi ziyareti, Kırgız-Türk ilişkilerinin stratejik boyutunu güçlendirmek adına önemli bir dönüm noktası oldu. Ziyaret kapsamında, iki ülke arasındaki diplomatik, ekonomik, kültürel ve savunma alanlarındaki iş birliğini derinleştirmeye yönelik 19 ikili anlaşma ve belge imzalandı. Bu bağlamda, Kırgız Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki stratejik ortaklık ilişkilerinin “kapsamlı stratejik iş birliği” düzeyine çıkarılmasını öngören bir ortak bildiri, iki ülke liderleri tarafından kamuoyuna duyuruldu (Ahmatova, 2024).
Söz konusu ziyaret esnasında imzalanan belgeler, Kırgızistan ve Türkiye arasındaki iş birliğini daha kapsamlı stratejik bir seviyeye taşıdı. Daha önceki anlaşmalar genellikle belirli alanlara odaklanırken, bu belgeler geniş bir yelpazeyi kapsayarak sağlık, enerji, tarım, dijitalleşme ve güvenlik gibi kilit sektörlerde iş birliğini derinleştirmeyi hedeflemektedir. Ayrıca, iki ülke arasındaki stratejik iş birliğinin daha kapsamlı bir düzeye çıkarılması, yeni bir dönemin başlangıcına işaret etmektedir.
Kapsamlı stratejik iş birliği kavramı, taraflar arasındaki ilişkilerin yalnızca mevcut alanlarda ilerlemesiyle sınırlı kalmayarak yeni ortaklık modellerinin geliştirilmesini de hedeflemektedir. Bu çerçevede, ticaret hacminin artırılmasından bölgesel güvenlik konularına, enerji iş birliğinden eğitim ve kültür alanındaki projelere kadar birçok başlıkta somut adımlar atılması öngörülmektedir. Özellikle, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) Başkanlığı gibi kurumlar aracılığıyla Kırgızistan’da gerçekleştirilen kalkınma projelerinin çeşitlendirilmesi ve bölgesel kapsayıcılığın artırılması, bu stratejinin önemli bir parçası olarak öne çıkmaktadır.
İki ülke arasındaki ekonomik bağların güçlendirilmesi amacıyla karşılıklı ticaret hacmini artırmaya yönelik planlar belirlenerek, mevcut ikili ticaret rakamının 2030 yılına kadar 5 milyar dolara çıkarılması hedeflenmektedir. Bu hedef doğrultusunda, enerji, altyapı, lojistik ve tarım gibi öncelikli sektörlerde ortak yatırımların teşvik edilmesi öngörülmektedir. Ayrıca, iki ülkenin iş dünyası temsilcilerinin bir araya geldiği forumlar ve çalışma grupları aracılığıyla özel sektör iş birliğinin artırılması da planlanmaktadır.
Kırgız Cumhuriyeti Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı’na göre iki ülke arasındaki ticaret cirosunun hacmi 2022 yılında 629 milyon dolar olarak gerçekleşirken, Kırgızistan’ın Türkiye’ye ihracatı 141 milyon dolara, ithalatı ise 488 milyon dolara ulaştı (Kırgız Cumhuriyeti Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı, 2023). 2023 yılında ihracat 153 milyon dolar, ithalat ise 454 milyon dolar seviyesinde seyretti. 2023 yılı sonu itibarıyla toplam ticaret, bir önceki yılın biraz altında kalarak 607 milyon dolar olarak gerçekleşti. 2024 yılının sekiz ayında iki ülke arasındaki ticaret cirosu 320 milyon doları buldu (Şambetov, 2024). Kırgızistan, ağırlıklı olarak Türkiye’den tekstil, inşaat malzemeleri ve elektrikli eşyalar gibi mamül ürünleri ithal ederken, tarım ve et ürünleri gibi gıda ürünlerini de ihraç etmektedir.
Kırgızistan ve Türkiye arasındaki ticaret hacmindeki dalgalanmaların, hem küresel hem de bölgesel ekonomik koşullardan etkilendiği söylenebilir. 2023 yılı sonu itibarıyla toplam ticaret hacminin bir önceki yılın altında kalarak 607 milyon dolar olarak gerçekleşmesi ve 2024 yılının ilk sekiz ayında yalnızca 320 milyon dolar seviyesine ulaşması birkaç önemli faktör ile ilişkilendirilebilir.
Örneğin, 2022 ve 2023 yılları, COVID-19 pandemisinin ekonomik etkilerinden toparlanma dönemleri olarak öne çıktı. Ancak bu süreçte, tedarik zincirlerindeki aksaklıklar ve küresel talepteki dalgalanmalar, ticaret hacimlerini sınırladı. 2023 ve 2024 yıllarında küresel ölçekte yüksek enflasyon ve sıkılaştırıcı para politikaları, ticaret maliyetlerini artırdı ve tüketici talebini baskıladı. Ayrıca, Kırgızistan’ın ihracat ürünleri genellikle hammadde ve düşük katma değerli ürünlerden oluşmaktadır. Bu ürünlere olan talep, küresel piyasalardaki fiyat dalgalanmalarından ve rekabetten doğrudan etkilendi. Kırgızistan’ın Türkiye’den yaptığı ithalat, ihracatını önemli ölçüde aşmaktadır. 2023 yılında ithalatın ihracata oranla daha düşük bir hızda azalması, ticaret hacmindeki düşüşün nedenlerinden biridir. Diğer neden olarak, enerji fiyatlarındaki küresel dalgalanmalar, Kırgızistan’ın üretim maliyetlerini artırarak ihracat kapasitesini sınırlamış olduğu varsayılabilir. Bunlara ilaveten, Rusya-Ukrayna savaşı gibi bölgedeki jeopolitik gerginlikler, Orta Asya ülkelerinin ticaret koridorlarını ve ekonomik ilişkilerini etkilediği göz önünde bulundulursa Türkiye-Kırgızistan ticareti de bu durumdan olumsuz etkilendiği söylenebilir.
2024 yılının ilk sekiz ayında ticaret hacminin sınırlı kalmasının ardında, hem küresel ekonomik belirsizlikler hem de Kırgızistan’ın ticaret yapısına ilişkin yapısal sorunlar yatmaktadır. Ancak, Türkiye ve Kırgızistan arasındaki kapsamlı stratejik iş birliği düzeyine geçiş süreci, ticaretin yeniden artış göstermesi için güçlü bir zemin sunmaktadır. Uzun vadede, ticaret hacminin sürdürülebilir şekilde büyümesi, tarafların lojistik altyapıyı geliştirmesi, yüksek katma değerli ürün ihracatını artırması ve daha etkin ticaret politikaları uygulamasıyla mümkün olacaktır.
Söz konusu ziyaret, yalnızca Kırgızistan-Türkiye ilişkilerinin değil, aynı zamanda TDT bağlamındaki çok taraflı iş birliğinin de derinleşmesine katkı sağlamaktadır. Görüşmelerde, iki ülke liderleri, Türk dünyasında entegrasyonu teşvik eden projelere destek vermeyi taahhüt etti ve bölgesel istikrarın sağlanması için ortak bir vizyon ortaya koydu. Bu kapsamda, enerji güvenliği, su kaynaklarının etkin yönetimi ve dijital ekonomi gibi bölgesel meseleler üzerinde fikir alışverişinde bulunuldu.
Ziyaret esnasında Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sadır Japarov, Kırgızistan ile Türkiye arasındaki yıllık ticaret hacmini 5 milyar dolara çıkarmak için Ankara’dan Kırgızistan’ın Türkiye’ye olan borcunun silinmesi talebinde bulundu. Daha sonra iki cumhurbaşkanının yaptığı ortak açıklamada, Türkiye’nin Kırgızistan’ın tüm borçlarını sildiği bilgisi kamuoyu ile paylaşıldı. (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Bakanlığı, 2024). Kırgızistan Maliye Bakanlığı’na göre Kırgızistan’ın Türkiye’ye olan borcu 58,8 milyon dolardır. Japarov, Türkiye’nin Kırgızistan’a yatırım ve ekonomik destek açısından önde gelen 5 ülkeden biri olduğunu hatırlatarak, 1992 yılından bu yana TİKA aracılığıyla Kırgızistan’da birçok projenin hayata geçirildiğini bildirdi (Şambetov, 2024).
Türkiye’nin Kırgızistan’ın borçlarını silmesi, iki ülke arasında güçlü bir güven bağı yaratarak stratejik iş birliğini daha da derinleştirecektir. Bu durum, Kırgızistan’ın ekonomik yükünü hafifleterek Türkiye ile ortak projelere daha fazla kaynak ayırmasını sağlayacak ve ticaret hacminin 5 milyar dolara çıkarılması hedefi doğrultusunda iş birliğini teşvik edecektir. Bölgesel politikada Türkiye’nin etkisini artırırken, Kırgızistan’ın kalkınma projelerinde Türkiye’ye daha yakın bir ortaklık sunması muhtemel hale gelir. Bütün bu gelişmelerin, iki ülkenin ekonomik ve diplomatik ilişkilerini önemli ölçüde güçlendireceği aşikardır.
Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ilişkiler siyasi iş birliği, ekonomik ortaklık, tarihi, kültürel ve dilsel yakınlığın yanı sıra eğitim projelerine de dayanmaktadır. Buna son yıllarda aktif olarak gelişen askeri-savunma iş birliği de eklenmektedir. Kırgızistan ile Türkiye arasındaki askeri-teknik iş birliği, Kırgız-Türk ilişkileri sisteminde önemli bir yer tutmakta olup, büyük bir genişleme ve güçlenme potansiyeline sahiptir. Askeri-teknik alandaki iş birliği çerçevesinde, 1993 yılından itibaren Türkiye’deki çeşitli askeri eğitim kurumlarında Kırgızistan’dan 300’den fazla subay ve yaklaşık 100 kursiyer eğitim aldı. Ayrıca, 2021 yılında Kırgızistan, devlet sınırlarını korumak amacıyla Bayraktar, TV2, Aksungur ve Akıncı insansız hava araçlarını (İHA) satın aldı ve bu araçları yönetebilecek personelin eğitimini gerçekleştirdi (Kaktus.media, 2024). Söz konusu İHA’lar Kırgızistan’ın savunması açısından büyük önem taşımakta olup, sınır güvenliğinin sağlanması ve askeri potansiyelin geliştirilmesinde etkinlik gösterme kabiliyetine sahiptir.
Özetle, Türkiye ile Kırgızistan arasındaki ilişkiler, 1991 yılından itibaren sağlam temeller üzerine inşa edilerek stratejik ortaklık düzeyine ulaştı. Diplomatik, ekonomik ve kültürel bağların yanı sıra uluslararası platformlarda sergilenen iş birliği, bu ilişkilerin sürdürülebilir bir şekilde gelişmesini sağlamaktadır. İki ülkenin uzun vadeli ortaklık anlayışı, yalnızca ikili ilişkilerde değil, aynı zamanda Avrasya bölgesindeki barış, istikrar ve kalkınma hedeflerinde de önemli bir rol oynamaktadır.
Kırgızistan ve Türkiye’nin birlikte hayata geçirdiği projeler, bölgesel iş birliği ve ortak kalkınma anlayışının başarılı örnekleri olarak değerlendirilmektedir. Eğitim ve sağlık gibi temel alanlarda atılan bu adımlar, iki ülke arasında kapsamlı stratejik iş birliği düzeyine ulaşılmasını mümkün kılan yapı taşlarını oluşturmaktadır. Bu bağlamda, mevcut projelerin geliştirilmesi ve yeni iş birliği alanlarının keşfedilmesi, ilişkilerin derinleşmesine ve daha geniş bir coğrafyada olumlu etkiler yaratılmasına katkı sağlayacaktır.
Türkiye’nin Kırgızistan’a yaptığı yatırımlar ve sağladığı dış yardım, iki ülke arasındaki stratejik ortaklığın somut bir yansımasıdır. Eğitim alanındaki lider rolü ve ekonomik yatırımları, Türkiye’yi Kırgızistan’ın en güvenilir ortaklarından biri haline getirdi. Bu bağlamda, Türkiye’nin Kırgızistan ile sürdürdüğü iş birliği, yalnızca ikili düzeyde değil, aynı zamanda bölgesel kalkınma ve entegrasyon açısından da önemli bir model sunmaktadır.
Recep Tayyip Erdoğan’ın Kırgızistan ziyareti, Kırgız-Türk ilişkilerinde tarihi yeni bir dönüm noktası olarak değerlendirilmektedir. Kapsamlı stratejik iş birliği anlayışı, iki ülkenin hem ikili düzeyde hem de bölgesel platformlarda daha etkin bir rol oynamasına olanak tanıyacak bir zemin sunmaktadır. Bu ortaklık modelinin başarıyla uygulanması, yalnızca Kırgızistan ve Türkiye’nin kalkınmasına değil, aynı zamanda Avrasya coğrafyasındaki istikrar ve iş birliğine de katkı sağlayacaktır.
Kaynakça:
Ahmatova, İlona (2024). Kırgızistan ve Türkiye iş birliğini genişletmek için bir dizi anlaşma imzaladı – liste. Alınan yer: https://economist.kg/vlast/2024/11/05/kyrghyzstan-i-turtsiia-podpisali-riad-soghlashienii-dlia-rasshirieniia-vzaimodieistviia-spisok/?ysclid=m3k2cftutc434039128. Erişim tarihi: 16.11.2024.
Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2015). Kırgızistan ile iş birliği güçleniyor. Alınan yer: https://www.deik.org.tr/basin-aciklamalari-kirgizistan-ile-ticari-is-birligi-gucleniyor. Erişim tarihi: 19.11.2024.
Etibakirtereksai.kg (2024). Tanıtım. Alınan yer: https://etibakirtereksai.kg/tr/ana-sayfa/. Erişim tarihi: 23.11.2024.
Kırgız Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu (2024). İçişleri Bakanlığı Başkanı Akılbek Japarov: Türkiye, Kırgızistan’a en fazla yatırım yapan ilk 5 ülke arasında yer alıyor. Alınan yer: https://www.gov.kg/ru/post/s/23922-minkab-toragasy-akylbek-zaparov-turkiya-kyrgyzstanga-en-kop-investiciya-salgan-5-olkonun-kataryna-kirdi. Erişim tarihi: 19.11.2024.
Kaktus.media (2024). Her alanda. Türkiye’nin Kırgızistan’daki rolü. Alınan yer: https://kaktus.media/doc/498191_vo_vseh_sferah._rol_tyrcii_v_kyrgyzstane.html. Erişim tarihi: 16.11.2024.
Şambetov, Toktosun (2024). Erdoğan’ın Kırgızistan ziyareti: Bayraktar, Sapat okulları, Ticaret Ciro. Alınan yer: https://rus.azattyk.org/a/33189970.html. Erişim tarihi: 19.11.2024.
Tayfur, Nazir, Yusupov, Abdulrahman (2023). Kırgızistan ve Türkiye güçlü dostluk ve kardeşlik bağlarıyla birbirine bağlı. Alınan yer: www.aa.com.tr/ru/мир/кыргызстан-и-турцию-связывают-крепкие-узы-дружбы-и-братства/3032432. Erişim tarihi: 16.11.2024.
Türkiye Cumhuriyeti Bişkek Büyükelçiliği (2011). İkili ilişkilere ilişkin bilgi notu. Alınan yer: https://bishkek-emb.mfa.gov.tr/Mission/About. Erişim tarihi: 16.11.2024.
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığu (1991). Türkiye-Kırgızistan İlişkileri. Alınan yer: https://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkiye-and-kyrgyzstan.ru.mfa. Erişim tarihi: 16.11.2024.
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Bakanlığı (2024). Cumhurbaşkanı Erdoğan, Kırgızistan Cumhurbaşkanı ile Ortak Basın Toplantısında Konuştu. Alınan yer: https://www.iletisim.gov.tr/turkce/haberler/detay/cumhurbaskani-erdogan-kirgizistan-cumhurbaskani-ile-ortak-basin-toplantisinda-konustu. Erişim tarihi: 19.11.2024.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.