Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi: Bölgesel Birlik Arayışında Kurumsal Bir Yaklaşım

1990’lardan günümüze Türk devletleri arasındaki iş birliği her alanda gelişerek derinleşmektedir. Türk Devletleri Teşkilatı (2009), Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (1993), Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (2008), Uluslararası Türk Akademisi (2010), Türk Kültür ve Miras Vakfı (2012) ve Türk Yatırım Fonu (2023) gibi kuruluşlar vasıtasıyla söz konusu bu iş birliği bugün 28 başlıkta kurumsal düzeyde devam ettirilmektedir. Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA), Türk dili konuşan ülkeler arasında siyasal, ekonomik ve kültürel alanlarda çok yönlü dayanışmayı artırmak ve parlamenter diplomasiyi kurumsal düzeyde geliştirmek amacıyla 21 Kasım 2008 tarihinde İstanbul’da Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye’nin parlamento başkanlarının imzaladığı anlaşma ile kuruldu. 29 Eylül 2009’da Bakü’de yapılan ilk genel kurul toplantısıyla resmen faaliyete geçen TÜRKPA, Bakü’de yerleşik Sekreterya aracılığıyla faaliyetlerini sürdürmektedir (TÜRKPA, 2025).

TÜRKPA, Türk dünyasında ortak tarih, dil ve kültür temelleri üzerinde iş birliğini derinleştiren, yasama organları arasında kesintisiz diyalog ve mevzuat uyumu sağlayan benzersiz bir kurumsal model olarak gelişmektedir. Bu yapı, Türk dünyasında yasama ve denetim alanlarında eşgüdüm sağlayarak, ekonomik refah, hukuki uyum ve kültürel yakınlaşmayı teşvik etmeyi amaçlamaktadır. TÜRKPA, bu misyonuyla, Türk iş birliği teşkilatları arasında kendine özgü bir yer edinmektedir. Misyonu, egemenlik, sınır bütünlüğü ve iç işlerine karışmama ilkeleri doğrultusunda bölgesel barış ve kalkınmayı desteklemek; vizyonu ise, Türk dünyasında kurumsal entegrasyonu güçlendirerek sürdürülebilir bir gelecek inşa etmektir (Özkan, 2023).

TÜRKPA’nın en üst karar alma organı, üye ülkelerin meclis başkanlarından oluşan Asamble Konseyi’dir. Bu konsey, iş birliğinin genel yönelimlerini belirleyip, Asamblenin amaç ve görevlerinin etkin bir şekilde yerine getirilmesini denetler. TÜRKPA, yılda bir kez Genel Kurul (Genel Asamble) olarak toplanarak önemli kararları alır ve dönem başkanlığını devreder. Asamble Konseyi’nin altında, TÜRKPA’nın sürekli faaliyetlerini yürüten Sekretarya yer alır. Sekretarya, bir Genel Sekreter tarafından yönetilir ve dört daimi komisyon ile iki uzmanlaşmış çalışma grubundan oluşur. Sekretarya, Genel Sekreter, üç yardımcı, komisyon sekreterleri ve idari kadrodan oluşurken, üye devletler görev dağılımında temsiliyet ilkesine uygun bir şekilde temsil edilmektedir (TÜRKPA, 2025).

TÜRKPA’nın daimi komisyonları, Hukuk İşleri ve Uluslararası İlişkiler, Ekonomik İşbirliği, Eğitim-Kültür-Sosyal ve İnsani Meseleler ile Çevre, Doğal Kaynaklar ve Sağlığın Korunması, her biri kendi alanlarında üye ülkelerden gelen parlamenterlerin katılımıyla düzenli toplantılar gerçekleştirir ve ortak raporlar ile tavsiye kararları yayımlar. Bu komisyonlar, aynı zamanda ulusal mevzuatların yakınlaştırılması amacıyla model kanun taslakları hazırlamakta ve bu süreçte önemli bir rol oynamaktadır. Son yıllarda, “Dijital Finansal Varlıklar”, “Kişisel Verilerin Korunması”, “Temiz Enerji” ve “Elektronik Ticaret” gibi modern ve stratejik konularda çok sayıda kanun önerisi geliştirilmiş olup, bu çabalar, üye ülkeler arasında yasama alanında ortak normların oluşmasına katkı sağlamaktadır. Ayrıca, Genç Parlamenterler Grubu, gençlerin siyasi süreçlere katılımını artırmaya ve istihdamı teşvik eden politikalar üretmeye yönelik çalışmalar yaparken, Kadın Parlamenterler Grubu da kadınların kamusal yaşamdaki temsiliyetini ve karar alma mekanizmalarındaki yerini güçlendirmeyi hedefleyen faaliyetlerde bulunmaktadır. Her iki grup da uluslararası konferanslar, paneller ve tematik toplantılar düzenleyerek Türk dünyasında sosyal kapsayıcılığın teşvik edilmesine katkıda bulunmaktadır. Komisyonlar, yılda en az bir kez toplanarak kendi uzmanlık alanlarındaki meseleleri müzakere eder, ortak raporlar hazırlar ve tavsiye kararları alır. Alınan tavsiyeler, TÜRKPA Genel Kurulu’nun onayına sunulur veya doğrudan ilgili mercilere iletilir (TÜRKPA, 2025).

TÜRKPA’yı benzer uluslararası örgütlerden farklılaştıran en önemli işlevlerden biri, üye ülkelerin hukuk sistemlerini birbirine yakınlaştırmaya yönelik çalışmalarıdır. Türk dünyasında ortak bir hukuk zemini oluşturmak, uzun vadede ekonomik ve sosyal entegrasyonu destekleyecek kritik bir adımdır. Bu konuda model kanun çalışmaları, TÜRKPA’nın yasama alanındaki en somut katkılarından biridir.

Ekonomik İşbirliği Komisyonu tarafından hazırlanan ve bölgesel entegrasyonun güçlendirilmesini amaçlayan düzenlemeler arasında, Ticaret Misyonları Hakkında Model Kanun, üye devletlerin ekonomik diplomasi çerçevesinde ticaret temsilcilikleri aracılığıyla kurumsal ilişkiler geliştirmesini hedeflemektedir. Bu yapıların yalnızca ürün değil, aynı zamanda yatırım ve teknoloji transferi gibi stratejik alanlarda da köprü işlevi görmesi amaçlanmaktadır. Dijital Finansal Varlıklar üzerine hazırlanan model kanun taslağının, ortak ilkeler belirleyerek hem finansal güvenliği sağlaması hem de dijital ekonomiyi teşvik etmesi beklenmektedir.

Elektronik Ticarete İlişkin Model Kanun da aynı şekilde dijital alışveriş süreçlerinin yasal çerçevesini oluşturmak amacıyla bir altyapı hazırlanması bakımından önem arz etmektedir. Enerji alanında ise odak, daha çok temiz enerjiye yönelmiş durumdadır. Bu bağlamda, temiz enerjiye yönelik faaliyetleri kapsayan Ekonomik Faaliyetlerde Temiz Enerji Üzerine Model Kanun, yeşil kalkınma hedefleri doğrultusunda yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını teşvik etmektedir. Bu grubu tamamlayan Sosyal Girişimciliğin Gelişimi Üzerine Model Kanun Taslağı ise yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda toplumsal fayda güden girişimlerin desteklenmesine yönelik teşvik sistemleri ve hukuki altyapının geliştirilmesini amaçlamaktadır (TÜRKPA, 2025).

Eğitim ve çevre alanlarına odaklanan model kanun çalışmaları, toplumsal bilinç ve sürdürülebilirlik başlıklarını öne çıkarmaktadır. Öğretmenlerin Statüsü Hakkındaki Model Kanun, eğitimde kaliteyi artırmak amacıyla öğretmenlik mesleğini güçlendiren düzenlemeleri içermektedir. Böylece çevrenin korunması bilinciyle birlikte, geleceğin emanet edileceği gençleri eğiten öğretmenlerin hakları ve konumları, toplum bilinci içerisinde yüceltilmektedir. Bu düzenlemeler yalnızca teknik mevzuatlar olmanın ötesinde, aynı zamanda uzun vadeli kültürel ve toplumsal dönüşüme katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Bireysel haklar ve piyasa güvenliği konularında hazırlanan model kanunlardan biri olan Kişisel Verilerin Korunması Hakkındaki Model Kanun, günümüz teknoloji çağında bireylerin dijital ortamdaki kişisel bilgilerini güvence altına almayı amaçlamaktadır. Böylece TÜRKPA’nın yasama uyumu hedefi, yalnızca makro düzeyde değil, aynı zamanda günlük yaşamı doğrudan etkileyen alanlarda da kendini göstermektedir (TÜRKPA, 2025). 2023 yılında kabul edilen TÜRKPA 2023-2028 Stratejik Yol Haritası da, önümüzdeki beş yıllık dönemde belirli öncelikli alanlarda model kanunlar geliştirilmesini öngörmektedir (TÜRKPA, 2023).

Karşılaştırmalı bir yaklaşım benimsemek, TÜRKPA’nın kurumsal doğasını, kapasitesini ve özgün yönlerini daha net biçimde anlamaya imkân tanır. Zira benzer işlevlere sahip parlamentolar arası yapılarla olan farklılıkları ve benzerlikleri üzerinden, TÜRKPA’nın faaliyetlerinin önemi daha açık bir şekilde anlaşılacaktır. Bu çerçeveden bakıldığında, TÜRKPA’nın işleyişi, vizyonu ve etkisi; AGİT Parlamenter Asamblesi (AGİT PA), Bağımsız Devletler Topluluğu Parlamentolararası Asamblesi (BDT PA) ve Avrupa Parlamentosu gibi yapılarla kıyaslandığında özgün bir kurumsal profil sergilemektedir.

AGİT PA gibi yapılar, geniş bir coğrafi katılıma sahip olup güvenlik, insan hakları ve demokratik süreçlerin teşviki gibi normatif alanlarda faaliyet göstermektedir. Ancak bu tür yapılar bağlayıcı yasama gücüne sahip değildir; çeşitli siyasi, tarihî ve çıkar farklılıklarına sahip ülkelerin bir araya gelmesi, alınan kararların uygulamaya dönüşmesini zorlaştırmaktadır (Durdular, 2017). TÜRKPA ise, daha dar, homojen ve tarihî bağlarla örülmüş bir topluluğun temsilcisi olarak, benzer siyasi ve kültürel değerlere sahip ülkeler arasında ortak gündemlerin oluşturulmasını kolaylaştırmakta ve teknik kanun yapıcılığına kadar uzanan daha işlevsel bir rol üstlenmektedir. TÜRKPA’nın bu bağlamda sunduğu örnek yasalar, yalnızca öneri niteliğinde olsa da, üye ülkelerin benzer hukuki altyapılar geliştirmesine önayak olmakta ve dolaylı biçimde ulusal mevzuatları şekillendirebilmektedir. Bu yönüyle TÜRKPA, normatif üretimi siyasi yakınlık üzerinden teknik uyuma dönüştüren bir geçiş alanı işlevi görmektedir.

TÜRKPA’nın örnek kanun üretme faaliyetleri, BDT PA ile benzerlikler taşımaktadır. BDT PA da, tıpkı TÜRKPA gibi uzun yıllardır model kanun çalışmaları yürütmektedir (Durdular, 2017). Bu modellerin pek çok alanda farklı derinliklere sahip olması, ülkelerde uyum ve uygulanabilirlik konularına daha fazla önem verilmesi gerektiğini gündeme getirmektedir. TÜRKPA’nın model kanun çalışmaları her ne kadar BDT PA’ya göre daha yeni olsa da, kapsayıcılık bakımından üye ülkelerde uygulamaya uyum sağlamayı ön plana çıkararak kendisini ayrıştırmaktadır.

Avrupa Parlamentosu ise, parlamentolar arası yapılar içinde ulus-üstü kanun yapma yetkisine sahip tek örnektir. Avrupa Parlamentosu, Avrupa Birliği müktesebatının bağlayıcı hükümlerini oluştururken, TÜRKPA herhangi bir yaptırım gücüne sahip değildir (Durdular, 2017). Ancak bu durum, TÜRKPA’nın farklı bir kurumsal mantıkla yürütüldüğünü göstermektedir. TÜRKPA, Türk Devletleri arasında gelecekte kurulabilecek daha sıkı birlik modelleri için kurumsal bir hazırlık ve normatif bir eşgüdüm zemini sunmakta; bugünden parlamenter iş birliğini sağlamlaştırarak olası birleşme süreçlerine meşruiyet ve yön kazandırmaktadır.

TÜRKPA’nın diğer yapılardan belirgin biçimde ayrıldığı bir başka yönü ise gündem belirleyici rolüdür. TÜRKPA, yalnızca mevcut siyasi konuları tartışmakla kalmayıp; çevre eğitimi, siber suçlarla mücadele, dijital varlıklar, kültürel mirasın korunması gibi daha teknik ve uzun vadeli alanlarda da bölgesel iş birliğinin önünü açmaktadır. Bu konular, çoğu zaman yürütme organlarının gündeminde alt sıralarda yer almakta; ancak TÜRKPA’nın komisyon raporları sayesinde hem Türk Devletleri Teşkilatı’nın çalışmalarına yansıtılmakta hem de ikili iş birliklerinin temeli hâline gelebilmektedir. Aynı zamanda kadın ve genç milletvekilleri gibi daha önce karar alma süreçlerinde yer almayan gruplara alan açması, TÜRKPA’nın yalnızca kurumsal değil, toplumsal düzeyde de kapsayıcı bir yapı olduğunu göstermektedir (TÜRKPA, 2023).

Bu farklılıkları daha da anlamlı kılan unsur, TÜRKPA’nın faaliyetlerinin çok katmanlı bir kurumsal ağ içerisinde yürütülmesidir. TÜRKSOY, Türk Akademisi gibi kültürel kuruluşlarla ve Türk Devletleri Teşkilatı gibi siyasal çatı örgütlerle eşgüdüm hâlinde çalışan TÜRKPA, aynı zamanda Parlamentolararası Birlik, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Parlamenter Asamblesi ve İslam İşbirliği Teşkilatı Üyesi Ülkeler Parlamento Birliği gibi uluslararası parlamenter platformlarla ilişkilerini sürdürerek hem bölgesel kimliğini pekiştirmekte hem de küresel görünürlüğünü artırmaktadır (Erdoğan, 2014). Bu eşgüdüm, TÜRKPA’nın öneri ve politikalarının yalnızca sembolik kalmamasını, aynı zamanda somut sonuçlar doğurmasını sağlamaktadır. Örneğin, Astana Bildirisi’nde TÜRKPA’nın Türk dünyası entegrasyonundaki rolünün açıkça desteklenmiş olması, devlet başkanlarının kuruma duyduğu güveni ve verdiği önemi göstermektedir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2023). Dahası, Kasım 2022’de Semerkand’da toplanan Türk Devletleri Teşkilatı Zirvesi’nde kabul edilen Türk Dünyası 2040 Vizyonu, demokratik yönetişim hedefleri bağlamında TÜRKPA’nın çalışmalarına atıf yaparak kurumun stratejik önemini bir kez daha teyit etmiştir (Türk Devletleri Teşkilatı, 2021).

TÜRKPA, bugüne kadar gerçekleştirdiği model kanun çalışmaları, genel kurul toplantıları, komisyon raporları, seçim gözlemleri, gençlik ve kadın parlamenter platformları ve kültürel diplomasi faaliyetleriyle, yalnızca bir parlamentolar arası iş birliği teşkilatı değil; aynı zamanda Türk dünyasında kurumsal bütünleşmeye rehberlik eden ve geleceği şekillendirmeye aday önemli bir aktör haline gelmektedir.

Son olarak, TÜRKPA’nın bağlayıcılıktan yoksun yapısı, onun etki alanını sınırlamak yerine, çoğu zaman daha esnek, gönüllülüğe dayalı ve karşılıklı saygı temelli bir birleşme modeli kurmasına olanak tanımaktadır. TÜRKPA’nın sunduğu örnek yasaların, seçim gözlem raporlarının ve tematik komisyon önerilerinin üye ülkelerce kısmen de olsa uygulanması, kurumun dolaylı ama gerçek etkisini ortaya koymaktadır. Bu durum, Türk dünyasında ortak bir hukuki, kültürel ve siyasi kimliğin oluşumuna katkıda bulunmakta ve bölgesel iş birliğinin meşruiyetini artırmaktadır. Bu yönüyle TÜRKPA, sadece bir parlamentolar arası diyalog platformu değil; aynı zamanda bir norm üreticisi, gündem belirleyici ve birleşimin kolaylaştırıcısı bir kurum olarak öne çıkmaktadır.

Kaynakça:

Durdular, Ercan (2017). Türkçe Konuşan Ülkeler Parlamenter Meclisi (TurkPA): Parlamento diplomasisinin ötesinde. Alınan yer: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/815557#:~:text=In%20this%20section%2C%20regional%20parliament,It%20is%20important%20to%20see. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Erdoğan, Hakan (2014). Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesinin (TÜRKPA) uluslararası hukuki kişiliği. Alınan yer: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1120961#:~:text=%E2%80%9Culuslara%02ras%C4%B1%20kurulu%C5%9F%E2%80%9D%20terimi%20ortaya%20%C3%A7%C4%B1km%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r,aras%C4%B1nda%20ikili%20ili%C5%9Fkiler%20kurulmaya%20ba%C5%9Flan%02m%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Özkan, Ahmet (2023). Parlamenter diplomasi ekseninde bölgesel bir bütünleşme hamlesi: TÜRKPA. Alınan yer: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3208331. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (2023). Hukuk İşleri ve Uluslararası İlişkiler Komisyonu 10. toplantısı. Alınan yer: https://turkpa.org/files/leg%2010%20rep%20en_2.pdf#:~:text=Organization%20of%20Turkic%20States%2C%20TURKSOY%2C,organizations%20participated%20in%20the%20meeting. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Türk Devletleri Teşkilatı (2023). Türk Devletleri Teşkilatı 10. Zirvesi Astana Bildirisi. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/tr/haber/turk-devletleri-teskilati-10-zirvesi-astana-bildirisi. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Türk Devletleri Teşkilatı (2021). Türk Dünyası 2040 Vizyonu. Alınan yer: https://www.turkicstates.org/tr/haber/turk-dunyasi-2040-vizyonu. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (2023). Ticaret misyonları hakkında model kanun hazırlık çalışması uzman grubu birinci toplantısı çevrimiçi olarak düzenlendi. Alınan yer: https://turkpa.org/tr/news/781-the-first-meeting-of-the-experts-group-for-elaboration-of-model-law-on-trade-missions-was-held-in-an-online-format#:~:text=14%20Aral%C4%B1k%202023%20tarihinde%2C%20%E2%80%9CTicaret,Ekonomik%20%C4%B0%C5%9Fbirli%C4%9Fi%20Komisyonu%20%C3%A7er%C3%A7evesinde%20haz%C4%B1rlanmaktad%C4%B1r. Erişim tarihi: 30.04.2025.

Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (2025). TÜRKPA Hakkında. Alınan yer: https://turkpa.org/about. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (2025). TÜRKPA Daimi Komisyonlar. Alınan yer: https://turkpa.org/. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (2025). TÜRKPA Anma Toplantıları. Alınan yer: https://turkpa.org/commemoration. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (2025). TÜRKPA Komisyon Toplantıları. https://turkpa.org/commission/3-commission-on-economic-cooperation. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Yüce, Mehmet (2024). TÜRKPA ve Türk Dünyasının Gelecek Vizyonu. Alınan yer: https://www.setav.org/yorum/turkpa-ve-turk-dunyasinin-gelecek-vizyonu. Erişim tarihi: 10.04.2025.

Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.