Bilişim sektörü, özellikle internet altyapısının gelişmesiyle birlikte, yıllar içinde hızla gelişen sektörlerin başında gelmektedir. Yazılım, donanım ve sağlanan servisler ana başlıkları altında bilgi ve iletişim teknolojileri (BİT) sektörü, yaşam tarzımızdan çalışma ortamlarımıza kadar pek çok alanda önemli kolaylıklar sağlamaktadır. Bu sektör, hayatın her noktasına nüfuz eden geniş kapsamlı etki alanı ve sürekli yenilenen dinamik yapısıyla hızlı bir şekilde gelişmeye devam etmektedir. BİT sektörü, bu hızla değişen ve gelişen yapısı sayesinde, sadece bireylerin günlük yaşamlarına değil, aynı zamanda kurumsal ve endüstriyel süreçlere de büyük katkılar sağlamaktadır. Bu çalışmada, BİT sektörünün küresel boyutlardaki gelişimi ile Türkiye’deki BİT sektörünün performansı detaylı bir şekilde ele alınacaktır.
Küresel BİT sektörü, 2023 yılında %1,1’lik bir büyüme ile 4,45 trilyon dolar seviyesine ulaştı. 2019 yılında 3,84 trilyon dolar olan toplam BİT pazarı, 2023 yılına kadar yıllık ortalama %4,66 oranında büyüme kaydederek COVID-19 döneminde dahi büyüme sürecini devam ettirdi (Deloitte, 2024; Chui, 2023; Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). 2019-2023 dönemi içerisinde, 2020’de 3,75 trilyon dolara gerilemesinin ardından hızlı bir toparlama sonrasında 2021’de 4,260 trilyon dolara, 2022’de ise 4,40 trilyon dolara ulaştı (Deloitte, 2024; Chui, 2023; Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). BİT’in alt sektörleri içerisinde bilgi teknolojileri ve iletişim teknolojileri ise son yıllarda farklı dinamikleri ile dikkat çekmektedir.
Bilgi teknolojileri (BT) pazarı, her ne kadar 2023’de %1,1 oranında daralma göstererek 2,51 trilyon dolar seviyesine inmiş olsa da 2019’dan itibaren büyüme sürecini ele aldığımızda %11,1 gibi muazzam bir yıllık bileşik büyüme oranına eriştiğini görebilmekteyiz. İletişim teknolojilerinde ise (İT) tam tersi bir durum gerçekleşmekte olup 2023’deki büyüme oranı %4,1 iken 2019-2023 yılları arasındaki yıllık bileşik büyüme oranı %2,16’ya gerilemektedir. 2019’da 1,98 trilyon dolar olan BT payı, 2020’de 1,90 trilyon dolara, 2021’de 2,32 trilyon dolara ve 2022’de 2,540 trilyon dolara yükselmesinin ardından 2023’de 2,512 trilyon dolara geriledi. Buna karşılık, İT pazarı 2019’da 1,852 trilyon dolardan, 2020’de 1,848 trilyon dolara, 2021’de 1,936 trilyon dolara, 2022’de 1,862 trilyon dolara ve 2023’de 1,93 trilyon dolar seviyesine ulaşarak inişli çıkışlı bir seyir sergilemektedir (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Burada dikkat çeken konulardan birisi de BİT’in artışı içerisinde BT’nin 2022’den sonra oynamakta olduğu itici güç rolüdür.
Çünkü gelecek beklentilerine de baktığımızda BİT’in toplamda büyüme oranı devam ederek 2027’de küresel ölçekte 6,23 trilyon dolara ulaşması hedeflenmektedir. Bu projeksiyonlar içerisinde İT’nin neredeyse yerinde sayarak 2024 sonunda 2 trilyona çıkmasının ardından 2027’de 2,3 trilyon dolara ulaşması beklenmektedir. BT’de ise daha önceki yıllardaki büyüme hızını sürdürerek yıllık ortalama %9’luk bir büyüme oranı ile 2024 sonunda 2,78 trilyon dolardan 2027’de 3,89 trilyon dolara erişmesi hedeflenmektedir (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Bu da halihazırda BİT içerisinde eşit paya sahip olan BT ile İT arasındaki farkın açılacağı anlamına gelmektedir.
Genel perspektifte, BT sektörünün gelişimine katkı sağlayan etkenlere baktığımızda, yapay zeka teknolojisinin ve Chat gpt gibi uygulamaların hızlı bir şekilde yeniliklerin kapısını araladığını görmekteyiz. Bu tür yapay zeka uygulamaları, özellikle BT alanında çığır açan gelişmelerin ardı ardına gerçekleşmesine olanak tanımaktadır. Aynı zamanda, bulut sistemlerinin kullanımının artması, şirketlerin yatırım planlamalarında bulut teknolojilerine öncelik vermesine yol açmaktadır. Bu dinamik, hem operasyonel verimlilik sağlamakta hem de esneklik ve maliyet avantajları sunarak BT altyapısının daha geniş çapta benimsenmesine katkı sağlamaktadır. Böylece, yapay zeka ve bulut teknolojileri, BT sektörünün sürekli yenilenen ve hızla gelişen yapısını destekleyen temel unsurlar olarak öne çıkmaktadır. İT’de ise 5G teknolojisinin yaygınlaşması önde gelen itici güç olarak kabul edilebilir. Halihazırda yapay zeka teknolojisinin iletişim teknolojileri ile daha fazla entegre olması durumunda ise BT’ye benzer bir ivme yakalaması da muhtemeldir (Tobias vd., 2023).
Küresel BİT pazarı bir dönüşüm evresine girmekte olup yeni eğilimlerin başını, yapay zekanın iş hayatında üretkenliği artırma, zaman tasarrufu ve maliyetlerin azaltılmasında kullanılması çekmektedir. Chat gpt gibi yapay zeka ürünlerinin yayılma hızını kavrayabilmek adına kısaca bir karşılaştırma yaparsak, örneğin en popüler sosyal medya araçlarından birisi olan Tiktok’un 100 milyon kullanıcıya ulaşması 9 aydan fazla bir zamana tekabül ederken, bu Chat gpt için sadece 2 ayda gerçekleşti (Business insider, 2024). Dahası yapay zeka kullanımı sohbet programı kapsamının dışına çıkarak resim ve video içeriğinden bilgi analiz ve yönetimine kadar farklı konularda kullanılmaya başlandı. Bu sürecin kaçınılmaz bir parçası olarak bulut sistemleri de hızla gelişmekte ve yaygınlaşmaktadır.
Tüm bu gelişmeleri ele alarak Türkiye’deki BİT sektöründeki dinamiklere ve eğilimler çerçevesinde bakıldığında BİT sektörünün, son on yılda dikkate değer bir büyüme kaydettiği görülmektedir. 2013’de 2,555 şirketin faaliyet gösterdiği sektörde, 2023’de bu sayı 10,424’e yükseldi (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Bu durum, sektörün hem büyüme hızına hem de ihracatına olumlu katkı sağlamaktadır. 2019-2023 yılları arasında ortalama %50’lik bir büyüme hızıyla 2019’da 152 milyar TL’den 2023’de 784,6 milyar TL ulaştı. Burada en büyük sıçrayış %92’lik bir büyüme oranı ile 2023’de gerçekleşti. Dolar bazında ise, sektör 2019’da 26,9 milyar dolar seviyesinden 2023 yılında 33 milyar dolara çıkarak, %4 oranında bir büyüme kaydetti (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Türkiye hakkındaki verileri paylaşırken TL cinsinden sonuçları ifade etmekte fayda vardır, çünkü sadece dolar üzerinden yapılacak olan analizler, BİT’deki gelişim sürecini TL’nin dolara karşı değer kaybından ötürü tam yansıtamayacaktır.
BİT’in alt kategorilerinden olan BT’nin itici güçlerini incelediğimizde donanım 2023’de 133 milyar TL’ye ulaşarak yıllık %68 artış göstermektedir. Bu durum yazılımda 206,9 milyar TL’ye ulaşarak %132 ve hizmetlerde ise 62,2 milyar TL ile %96 olarak kaydedildi. İT’nin alt kategorilerine bakıldığında ise, elektronik haberleşme 2023’de 224,5 milyar TL ile %72 ve donanım 157,8 milyar TL ile %93 oranında büyüdü. Bilgi teknolojileri yıllık bileşik büyüme oranı yaklaşık TL bazında %60, dolar bazında %12 olarak gerçekleşti. İletişim teknolojileri ise TL bazında %41 büyüme gösterirken, dolar bazında %1 küçüldü (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Bu büyüme oranları, sektörde devam eden yenilik ve gelişmelerin yanı sıra, dijital dönüşüm ve teknolojik ilerlemelerin etkisini yansıtmaktadır. Özellikle yapay zeka teknolojilerinin ve bulut sistemlerinin yaygınlaşması, sektörün büyümesini destekleyen başlıca faktörler arasında yer almaktadır. Bu dinamikler, Türkiye’de BİT sektörünün gelecekte de hızlı bir şekilde büyümeye devam edeceğini göstermektedir.
Türkiye’nin BİT sektörünün genel görünümüne de yansıyan bu hızlı büyüme eğilimini pek çok farklı alandaki kilit rakamlardan da görebilmekteyiz. Bu da sektörün gelişiminin kısıtlı bazı kümelerin başarısından daha çok kapsamlı bir şekilde gerçekleşmekte olduğuna işaret etmektedir. Örneğin, 2022’ye kıyasla 2023’de Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’ndeki şirket sayısı 8,972’den 10,275’e çıkarken, çalışan sayısı da 93,173’ten 108,360’a yükseldi. Dahası toplam ciro ise 75,6 milyar TL’den 207,5 milyar TL’ye, ihracat hacmi 19,9 milyar TL’den 47,5 milyar TL’ye yükseldi. Teknokent sayısı 97’den 101’e ulaşırken buralardaki firmaların ciro/şirket oranı 8,4 milyon TL’den 20,1 milyon TL’ye çıktı. İhracat/teknokent oranı ise 204,9 milyon TL’den 470,2 milyon TL’ye yükseldi (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Bu bilgiler, Türkiye’deki Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ve teknokentlerin 2022 ve 2023 yılları arasındaki başarısını gösterirken, sektördeki genişleme ve ilerlemenin hız kesmeden sürdüğünü ortaya koymaktadır. Bu büyüme potansiyeli istihdama da önemli katkılar sunmaktadır. Örneğin 2023’de BİT sektörü %11’lik artışla 237 bin kişiye iş imkanı sağlarken, bunun içerisinde BT’nin payı %78, İT’ninki ise %22’dir. Öte yandan diğer sektörlere kıyasla çalışanların %31’inin kadın olması da sektördeki pozitif eğilimlerden birisidir (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024).
Türkiye’de BİT sektöründe faaliyet gösteren firmalar ağırlıklı olarak bankacılık ve finans uygulamaları, karar destek sistemleri, siber güvenlik, telekom ve network uygulamaları, web teknolojileri, kurumsal kaynak planlama modülleri, gömülü sistemler (özel amaçlı sistemler) ve oyun sektöründe yoğunlaşmaktadır. Bu sektörlerdeki alt kırılımda ise bankacılık ve finans uygulamaları %46’lık bir pay ile başı çekerken, onu %34’le karar destek sistemleri, %29’la siber güvenlik, %28’le telekom ve network uygulamaları, %24’le web teknolojileri, %21’le kurumsal kaynak planlama modülleri, %14’le gömülü sistemler ve %4’le oyun sektörü takip etmektedir. Bu da demek oluyor ki bankacılık sektörü Türkiye’de BİT’in itici sektörlerinin başında gelmektedir (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Geri kalanlar ise farklı sektörlerin altyapı, iletişim ve organizasyon alanlarında dağılmaktadır.
BİT sektör temsilcilerinin geleceğe yönelik beklentileri sorulduğunda, yapılan bir ankete göre önümüzdeki 1-3 yıl içerisinde %76’sı yapay zekayı ön plana çıkarırken, %54’ü bulut teknolojisindeki ilerlemelere dikkat çekmektedir. Sektör temsilcilerinden %21’i kurumsal kaynak planlama modüllerinin, %14’ü gömülü sistemlerin ve %4’ü ise oyun sektörünün yeni eğilimler arasında öne çıkacağını düşünmektedir. Blokzincir, merkeziyetsiz finans, NFT ve Web 3.0’ın en etkili alanlar olacağını düşünenlerin oranı ise %3’ü geçmemektedir (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024).
BİT sektörünü yapısal olarak donanım, yazılım ve hizmet bileşenleri açısından değerlendirdiğimizde gerek Türkiye’de gerekse dünya da farklı eğilimlerin bulunduğu görülmektedir. Türkiye’de 2019’da donanım %37 oranında paya sahipken, yazılım %42 ve hizmet %21 oranında pay almaktaydı. 2023’e gelindiğinde, donanımın payı %14’e düşerken, yazılımın payı %55’e yükseldi. Hizmet sektörü de %31 oranında bir paya sahip oldu (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Bu değişim, yazılım sektörünün pazarda hızla büyüdüğünü ve donanımın payının giderek azaldığını açıkça ortaya koymaktadır.
Türkiye’nin, küresel eğilime paralel olarak halihazırda gelişmekte olan ülkelerle benzer bir profile sahip olduğu söylenebilir. Bu noktada Brezilya, Meksika ve Endonezya gibi gelişmekte olan ülkelerdeki donanım, yazılım ve hizmet arasında dengeli bir yapı bulunmaktadır. Lakin bu sektörde önde gelen Singapur, İngiltere, ABD ve Almanya gibi ülkelerdeki dağılım daha çok yazılım ağırlıklı ilerlemektedir. Örneğin Singapur’da BT içerisinde yazılımın payı %70 iken, hizmet %10, donanım ise %20’lik bir paya sahiptir (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Son yıllarda Türkiye’de yazılımın payının artması da ülkenin gelişmekte olan ülke profilinden gelişmiş ülke profiline dönüşmekte olduğunu da göstermektedir.
Türkiye’nin küresel BİT sektörü içerisinde aldığı pay 2023 itibariyle %0,74’dür. Öte yandan ülkenin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) içerisindeki payı %2,99, toplam ihracatı içerisindeki payı ise %0,95 seviyesindedir (Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği, 2024). Bu veriler hızla gelişmekte olan BİT sektörünün hem ulusal ekonomi hem de küresel pazarlar açısından önemini artırmasının yanı sıra büyüme açısından da büyük bir potansiyele sahip olduğunu göstermektedir.
Bu yükseliş sadece ticari verilerle sınırlı kalmayarak ülkenin Küresel İnovasyon Endeksi’ndeki sıralamasında son 5 sene içerisinde sürekli olarak yükselmesini de sağlamaktadır. 2019’da 49. sıradan 2023’de 37. sıraya yükselişi içerisinde ülkenin BİT sektörünün payı büyüktür (World Intellectual Property Organization, 2024). Bu süre zarfında, Türkiye’nin inovasyon ekosisteminde yapılan yatırımlar ve uygulanan stratejiler önemli rol oynamaktadır. Özellikle araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerine yapılan yatırımlar, dijital dönüşüm projeleri ve yenilikçi politikalar, bu yükselişin temel itici güçleridir.
Son olarak, beşeri sermayenin geliştirilmesi kapsamında 2020’de Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi ve T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı iş birliğinde 1 milyon yazılımcı projesinin de hayata geçirildiğini belirtmek gerekir. Proje, genç nüfusu dijital becerilerle donatarak BT alanında nitelikli iş gücü oluşturmayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda 292 işverenin dahil olduğu ve 545 farklı eğitim modüllerinde 2,165,566 kişiye eğitim verilmiştir (1 milyon istihdam.gov.tr, 2024).
Özetle, Türkiye’nin BİT sektörü, son yıllarda hızlı bir büyüme kaydetmektedir. Bu süreç, hem ulusal hem de küresel pazarda önemli bir konuma gelme imkanını güçlendirmektedir. Sektör, internet altyapısının gelişmesi, yapay zeka ve bulut teknolojileri gibi yenilikçi unsurların etkisiyle hızla büyümektedir. BİT’in alt sektörlerinden BT, yapay zeka ve bulut sistemlerinin yaygınlaşmasıyla öne çıkarken, İT ise 5G teknolojisinin etkisiyle dikkat çekmektedir. Türkiye’de BİT sektörü, istihdama ve ihracata kendi katkısını sunmakta ve Ar-Ge yatırımları ve dijital dönüşüm projeleriyle sektöre ivme kazandırmaktadır. Türkiye, küresel inovasyon endeksinde yükselişini sürdürerek, gelecekte de BİT sektöründe önemli bir oyuncu olma potansiyeline sahip olduğunu göstermektedir. Türkiye’nin BİT sektöründeki bu hızlı büyüme ve yenilikçi yatırımlar, ülkenin sektördeki konumunu daha da güçlendirecektir.
Kaynakça:
Business insider (2024). Chat gpt 100 milyon kullanıcıya ulaştı. Alınan yer: https://www.businessinsider.in/tech/news/chatgpt-hits-100-million-users-in-two-months-heres-how-long-tiktok-instagram-and-google-took/slidelist/97641569.cms. Erişim tarihi: 16.06.2024.
Chui, Michael, Issler, Mena, Roberts, Roger ve Yee, Lareina (2023). McKinsey teknoloji trendleri görünümü. Alınan yer: https://www.mckinsey.com/capabilities/mckinsey-digital/our-insights/the-top-trends-in-tech#new-and-notable. Erişim tarihi: 12.06.2024.
Deloitte (2024). 2023 Hedefleri yolunda bilgi ve iletişim teknolojileri. Alınan yer: https://www2.deloitte.com/tr/tr/pages/technology-media-and-telecommunications/articles/2023-hedefleri-yolundabilgiveletiimteknolojilerideloittetuerkiye.html. Erişim tarihi: 12.06.2024.
Harli, Tobias, Björnsson, Rova, Singla, Alex, Sokolov, Oleg ve Sukharevsky, Alex (2023). Üretken yapay zeka imkanlarının değer zincirleri açısından araştırılmaktadır. Alınan yer: https://www.mckinsey.com/capabilities/quantumblack/our-insights/exploring-opportunities-in-the-generative-ai-value-chain. Erişim tarihi: 17.06.2024.
Türkiye Bilişim Sanayiciler Derneği (2024). TUBISAD raporları. Alınan yer: https://www.tubisad.org.tr/tr/bilgi-bankasi/sunumlar-liste/TUBISAD-Raporlar/40/0/0. Erişim tarihi: 10.06.2024.
World Intellectual Property Organization (2024). Küresel inovasyon indeksi. Alınan yer: https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo-pub-2000-2023-en-main-report-global-innovation-index-2023-16th-edition.pdf. Erişim tarihi: 12.06.2024.
1 milyon istihdam.gov.tr (2024). 1 milyon istihdam projesi hakkında. Alınan yer: https://1milyonistihdam.hmb.gov.tr/proje-hakkinda. Erişim tarihi: 14.06.2024.
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.