Kazakistan hükümetinin tarım arazileri yasasındaki değişiklikleri açıklaması çok geçmeden kamusal tepki toplamaya başladı, bazı maddeleri ile halkı endişelendiren Arazi yasası sonuçta birçok bölgede ciddi protesto gösterilerinin yapılmasına sebep oldu. İlk olarak Nisan’ın sonunda Atyrau şehrinde başlayan, halkı bu yasaya karşı uyarmak amacıyla yapılan izinsiz protesto gösterileri Nisan ve Mayıs aylarında Kazakistan’ın başka şehirlerinde de meydana geldi. Çünkü Kazakistan hükümeti tarafından geçen yıl Kasım ayında kabul edilen ve 2016 yılı Temmuz ayında yürürlüğe girmesi beklenen söz konusu Arazi yasasına göre, yabancılar ülkenin tarımsal topraklarını 25 yıllığına kiralama imkânı alabilecekti. Bu yüzden yapılan protesto gösterilerin asıl amacı yabancılara, özellikle Çinlilere ülkenin tarım arazilerinin kiraya verilmemesiydi.
Daha önce Kazakistan Ekonomi Bakanlığı Tarım Arazi yasasındaki değişiklikler hakkında açıklama yaptıktan hemen sonra, söz konusu Arazi yasasına Çin tarafından birden önem gösterilmişti. 8 Nisan’da Çin Ticaret Bakanlığı resmi internet sitesinde Kazakistan Ekonomi Bakanlığı tarafından daha önce yapılan açıklamasından alıntı yaparak, Kazakistan’ın 1,3 milyon hektar tarım arazisinin açık artırma ile özelleştireceğini ve tarım arazisi kullanıcılarına devlet tarafından verilebilecek teşvikler hakkında bilgiler verildi.[1] Ardından, 14 Nisan’da Kazakistan’daki Çin Büyükelçiliği’nin Ekonomi ve Ticaret Danışmanlığı da resmi internet sitesinde “Kazakistan 1,3 milyon hektar tarım arazisini özelleştirecek” başlığıyla açıklama yaparak, Kazakistan’ın tarım arazileri yasasındaki değişiklikleri inceledi.[2] Çin Ticaret Bakanlığı tarafından yapılan yayınlar Çin resmi basını tarafından da kullanıldı.[3] 1-4 Mayıs arası ÇKP’nin Sincan sekreteri Zhang Chunxian, Kazakistan’a ziyareti Kazakistan Başbakanı Karim Masimov ile yaptığı görüşme sırasında da Çin’in Bir Kuşak Bir Yol projesi kapsamında iki ülke arasındaki tarımsal işbirliğini gittikçe güçlendirmeyi amaçladıklarının altını önemle çizdi.[4]
Bu şekilde Kazakistan’ın Arazi yasasına çok önceden dikkat çekerek, ona ilişkin olumlu açıklamalara yer veren Çin resmi basın-yayın organları, söz konusu protesto gösterilerinin ilk aşamalarında hiçbir yorumda bulunmamayı tercih etti. Ancak 5 Mayıs’ta Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından söz konusu Arazi yasasının yürürlüğünün gelen kamusal tepki üzerine bir sene müddetle durdurulduğunun açıklanmasından sonra Çin basını ancak ona ilişkin haber vermeye başladı. Çin resmi basınındaki bu durum kesinlikle Çin’deki basın özgürlüğüne bağlı bir durumdur. Çünkü Çin’in basın özgürlüğü konusunda sıkıntılı bir ülke olduğu ifade edilebilir. Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) örgütünün 2016 yılı yaptığı basın özgürlüğü indeksinde Çin 180 ülke arasında 175’inci sırada yer aldı. [5] Özel bir Basın yasası olmayan Çin’de, tüm basın ile medya, hükümetin ve ÇKP’nin baskısı altındadır, basında yayınlanan haberler sadece ÇKP’nin kararlarına ve bakışlarına uygun olmak durumundadır.
Kazakistan’daki Arazi yasası konusunu yakından takip eden Çin resmi basınının, söz konusu Arazi yasasına karşı yapılan protesto gösterilerini tam vaktinde değil de, geciktirerek açıklaması Çin hükümeti tarafından etkilenmiş olabilir. Buna göre, Kazakistan’ın tarım arazisi çevresindeki sorunlarına ilişkin Çin basınının yaptığı açıklamalar aynı zamanda Çin hükümetinin de bakış açısını gösterdiği düşünülebilir. Buna ilişkin yorumlarda bulunan ÇHC hükümetinin ve Çin Ticaret Bakanlığının resmi internet sitesinden başka, Xinhua News, Global Times, Sina, Reference News gazeteleri ile Caijing dergisi vb. basın Çin’deki en büyük ve en etkili basın olmaları nedeniyle, bunlarda yer alan haberlerde ortaya çıkan birkaç noktaya değinmek anlamlı olacaktır.
Çin – protesto gösterilerinin nedeni değil
Kazakların Çin’e tepkisinden söz ederken, Çin basını yabancı basının bu konu üzerine yaptığı haberlere de yer verdi. Global Times gazetesi, Amerika’nın Sesi (VOA) radyosunun 9 Mayıs’taki haberinden “Çin’in Kazakistan’daki topraklarda tarım arazisini genişletme politikası protesto gösterilerine neden oldu” diye alıntı yaptı ve İngiltere’nin Financial Times gazetesinin de 9 Mayıs’ta aynı şekilde açıklamalar yaptığını yazdı. [6]
Ama yabancı medyanın açıklamalarının farkında olduklarını kaydeden Çin basını, Çin’in Kazakistan’la ilişkilerinin söz konusu protesto gösterilerinin tek nedeni olmadığını vurguladı. Buna karşılık Çin basını uzmanların röportajlarını kullanarak ve Kazakistan haberlerinden alıntı yaparak, protesto gösterilerin başlıca nedenlerinin ne olduğunu da anlatmaya çalıştı denilebilir.
Xinhua News Ajansı’nın 6 Mayıs’taki haberinde, yeni arazi yasasındaki değişiklikler nedeniyle, ülke topraklarının yabancılara kiralanması süresinin önceki 10 seneden 25 seneye genişletilmesinden memnuniyetsizlik duyan, bu bağlamda ülkedeki tarım arazilerinin yabancılara kiraya verilmesini istemeyen insanların arazi yasasının yürürlüğünü durdurmak amacıyla protesto gösterileri düzenlediği yer almıştır. [7]
Çin Caijing dergisinin 6 Mayıs’taki makalesinde, daha önceden ülkedeki çeşitli sorunlar nedeniyle memnuniyetsizlik duyan yerel halk için, arazi yasası konusunun yeni bir memnuniyetsizlik olduğu, bu nedenle protesto gösterilerine çıktıkları yazmaktadır. [8]
Kazinform haberlerinin altını çizen Çin’in Reference News gazetesi, 18 Mayıs’ta yayımladığı haberinde, gündemde olan Arazi yasasının Kazakistan hükümeti ve medya tarafından halka yeterli kadar anlatılmaması nedeniyle toplumda yasa hakkında endişeler ve hükümetin yasama işleri ile ilgili şüpheler oluştuğu da protesto gösterilerine neden olduğu belirtilmektedir.[9]
Caijing dergisinde, Çin Sosyal Bilimler Akademisi Rusya-Doğu Avrupa-Orta Asya Araştırma Bölümü müdür yardımcısı Zhang Ning ile yapılan röportajda: “Yakında Kazakistan’da düzenlenen gösteriler, son iki yıllık dönemdeki ülkenin ekonomik durumuna bağlıdır. Bu yıl Nisan ayında, Kazakistan’da tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) yüzde 13,1 olarak gerçekleşti. Protesto gösterileri için Arazi yasası sadece bir mazeret olarak kullanıldı” ifadesi ile Kazakistan’da meydana gelen protesto gösterilerin temel nedeni olarak ülkenin ekonomik sorunlarına işaret edildi. [8]
Çin’e tepki gösterilmesinin sebepleri
Çin’in söz konusu protesto gösterilerinin tek nedeni olmadığını vurgulayan Çin basınında, aynı zamanda yerel halkın niçin Çin’e tepki gösterdiğini de çeşitli açılardan irdelenmiştir. Buna göre, Kazakistan’da Çin’e tepki gösterilmesinin sebepleri olarak belirtilen durumlar şöyledir:
Caijing dergisinde yer alan yazılarda, Çin’in Kazakistan’da tarım arazilerini kiralama sorununun hassas bir konu olduğu ilk defa vurgulandı denilebilir. Örneğin dergide, Çin Sosyal Bilimler Akademisi Rusya-Doğu Avrupa-Orta Asya Araştırma Bölümü müdür yardımcısı Zhang Ning ile yapılan röportajda: “Çin’in Kazakistan’da tarım arazilerin kiralama konusunun ülkede Çin’e karşı rahatsızlık uyandırarak halkın tepkisine neden olması ilk değil. Bu defa Çin’e karşı seslerin ortaya çıkmasına sebep olan da Kazakistan’ın Çin’e tarım arazileri kiraya verebilmesi değil, Çin tarımsal şirketlerinin tarımda bitkisel üretimi arttırmak amacıyla çok sayıda yoğun kimyasal gübreleri kullanması, yıllar geçince toprakları tarımda kullanılamaz hale getirmesinden yerel halkın endişelenmesidir” şeklinde açıklamalar yapmıştır. [8]
Çin Reference News Gazetesi’nin 18 Mayıs’taki haberinde, 2009 yılında yerel basında Kazakistan hükümetinin Çin’e 1 milyon hektar tarımsal arazi kiralamayı planladığı bildirildikten sonra da, halkın Çin’e tepki gösterdiğini hatırlattı ve mevcut durumun 2009’da olan protesto gösterisinin bir kopyası gibi olduğunu anlattı. Reference News haberinde, Kazakistan kanunlarına göre çevre koruması ile ilgili taleplerinin karşılaştırmalı olarak Çin’den daha yüksek olduğunu da vurguladı.[9]
Caijing dergisinde, Kazakistan’da önceden çalışan Çinli şirketlerin yerel halkla ilişkilerinin iyi olmadığını, örnek olarak, 17 Eylül 2010’da Aktöbe Eyaleti’nde Kazak ve Çinli işçiler arasında olan silahlı kavganın Çinli şirketler üzerinde negatif etki oluşturduğunu yazmaktadır.[8]
Reference News gazetesinin haberinde, Kazakistan’da Çin’in ileri attığı her adımla daha agresif bir tutum izleyen bazı çıkar gruplarının “Çin tehdit teorisi” ifadesi ile, Çin ve Kazakistan arasındaki ilişkilerin ilerletilmesi önünde engel olmaya çalıştıkları belirtilmektedir. Makalede, Çin’in siyasi ve askeri açıdan Kazakistan’a tehdit olmayacağının da altı çizilmektedir.[9]
Global Times’a verdiği röportajda, Sincan Sosyal Bilimler Akademisi Orta Asya Araştırma Enstitüsü direktörü Pan Zhiping, Kazakistan hükümetinin Çin ile iyi dostluk ilişkileri olmasına rağmen, sadece bazı çıkar gruplarının Çin’e nispeten karşı olduğunu ifade ederek, “Orta Asya devletleri arasında, Çin’in Kazakistan’la ikili işbirliği yüksek düzeyde oluşmaktadır. Çin’in Bir Kuşak Bir Yol projesi ile Kazakistan’ın Nurlu Yol planı örtüşüyor. Buna göre iki devlet tarımsal işbirliği konusunda kararlı adımlar atabilir” açıklamasında bulundu.[6]
Sonuç yerine
Her şeye rağmen, Kazakistan’ın tarım arazi yasasındaki değişikliklere ve ona ilişkin meydana gelen protesto gösterilerine Çin tarafından çok önem gösterildi. Çin basını toprak reformu komisyonu tarafından yapılan açıklamaları dikkatlice takip etmektedir. Çünkü nüfus çokluğu nedeniyle gıda üretiminde çok sıkıntı yaşayan Çin için, komşu devlet Kazakistan’ın 1,3 milyon hektarlık arazisinin özelleştirilmesi ve kiraya verilmesi daha çok ilgi çekici olduğu kesindir. Ilk olarak 1995 yılında Çin’de tarım sektörünün geleceği üzerine bir öneri olarak sunulan “Dışarı çıkmak” (yurt dışında tarım arazisi kiralamak ve satın almak) planı 2007 yılından itibaren Çin tarım sektöründe ulusal strateji olarak uygulama sürecine girmiştir.[10] Bundan da anlaşılacağı gibi, Çin’in Kazakistan’ın arazi yasasına değer vermesi Çin’in tarım sektörü stratejisinden de kaynaklanmış olabilir.
Dikkate değer bir başka şey, Çin’in Bir Kuşak Bir Yol projesinin hayata geçirilmesi için Kazakistan çok önemli bir ülke olmasıdır. Ayrıca Kazakistan’a, Rusya’ya, oradan Avrupa’ya güzergâh açan Batı Çin-Batı Avrupa hattı da Kazakistan’dan geçecektir. Tüm bunlara göre, Kazakistan’da halkın Çin’e tepkisi olması Çin’in hiç istemeyeceği bir durumdur. Çin’in Dışişleri Bakanı Wang Yi 21 Mayıs’ta Kazakistan’ın Dışişleri Bakanı Idrısov ile görüşmesi ve Çin Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü başkanı Zhi Shuping’in 26 Mayıs ve 2 Haziran arasındaki Kazakistan ziyareti de Çin tarafının Kazakistan ile ikili işbirliğine çok önem verdiğini göstermektedir.[11][12] Bundan sonra da Çin, Kazakistan ile hem karşılıklı güven ve komşuluk ilişkisini pekiştirmek, hem de ikili işbirliğinin daha dinamik gelişimini sağlamak için, halkın Cin’e tepkisini azaltmaya, hatta ortadan kaldırmaya çalışacaktır. Reference News gazetesi şöyle bir öneri yapmıştır: “İki devlet arasındaki ekonomi, finans, ticaret, yatırım, ulaştırma ve siyasi gibi bir dizi alanları içeren ikili işbirliğinden başka, sivil toplumlar arasındaki turizm, kültürel ve bilimsel ilişkileri arttırmak imkânlarını araştırmak da çok önemlidir. En hassas konu olarak tarımsal işbirliği alanında da yerel şirketlerle ortaklığa girmeli ve daha çok yerel insanlardan işçi almalıyız.”[9]
Çin ve Kazakistan arasındaki ikili işbirliğinin canlanması, Çin’in Bir Kuşak Bir Yol projesinin hayata geçirilmesi Kazakistan’ın ekonomik kalkınması üzerinde olumlu etki yapabilir. Ama bu artan ilişkiler Çin’in ülkedeki yumuşak gücünün artmasına da neden olacaktır. Bu yüzden Kazakistan hükümeti tarafından yapılan işbirlikleri, özellikle de tarımsal işbirliği konuları iyi analiz edilmelidir. Çin’in “Dışarı çıkmak” amacıyla tasarladığı tarım sektörü stratejisi de iyice araştırılmalı ve tartışılmalıdır.
Kaynaklar:
1.哈萨克斯坦国家经济部称将对130万公顷农用耕地实施私有化: http://www.mofcom.gov.cn/article/i/jyjl/e/201604/20160401292680.shtml
2.哈萨克斯坦130万公顷农用土地为私人所 http://kz.mofcom.gov.cn/article/jmxw/201604/20160401296069.shtml
3.http://finance.sina.com.cn/roll/2016-04-08/doc-ifxrcizu3844349.shtml
4.http://www.gov.cn/xinwen/2016-05/05/content_5070557.htm
5.2016 World Press Freedom Index: https://rsf.org/en/ranking#
6.http://world.huanqiu.com/exclusive/2016-05/8915642.html
7.http://news.xinhuanet.com/world/2016-05/06/c_1118816866.htm
8.http://yuanchuang.caijing.com.cn/2016/0506/4115842.shtml
9.http://www.guancha.cn/Neighbors/2016_05_18_360724.shtml
10.中国农业闪耀世界大舞台: http://www.gov.cn/xinwen/2016-06/02/content_5078864.htm
11.http://www.gov.cn/xinwen/2016-05/22/content_5075533.htm
12.http://www.gov.cn/xinwen/2016-06/03/content_5079401.htm
Not: Bu blogda ifade edilen görüşler yazarın kendi görüşleri olup Enstitü’nün yayın politikasını yansıtmamaktadır.
Ömirbek Hanayi Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Avrasya Araştırma Enstitüsü’nde araştırmacı olarak görev yapmaktadır. 2009 yılında Çin’in Minzu Üniversitesi Kazak dili ve edebiyatı Fakültesini tamamlamıştır. 2008-2009 yılları arası Justus Liebig Giessen Üniversitesin’in Türkoloji Bölümüne değişim öğrencisi olarak katılmıştır. 2010 yılında Justus Liebig Giessen Üniversitesin’in Türkoloji Bölümüne giren Ömirbek Hanayi 2010-2012 yılları arası “Kasachisch im postsowjetischen Kasachstan” adlı proje üzerinde çalışmıştır.